R. I. Ismailov, M. A. Eshmuhamedov polimerlarni qayta ishlash jarayoni

Zamonaviy valslar o‘lchov asboblari va yordamchi quril-
malar bilan ta’minlangan. Biroq bu mashinalarning jiddiy 
kam chiliklari ham bor – ularning ish unumi yuqori emas, 
chan giydigan materiallarni (ayniqsa, qurum aralashmalarini) 
ishlashda germetizatsiyalash qiyin, ishlash xavfli hisoblanadi, 
chunki ishchi ochiq aylanayotgan valoklar bilan ishlashiga 
to‘g‘ri keladi. Shuning uchun valslar yopiq tipdagi aralashti-
ruvchi mashinalarga (plastifikatorlar, granulatorlar, slabberlar) 
asta-sekin o‘rnini bo‘shatib bermoqda. Shunga qaramasdan 
valslar qurumsiz rezina aralashmalar yoki yuqori qattiqlikdagi 
aralashmalarni tayyorlashda, unchalik katta bo‘lmagan korxo-
nalarda, keng assortimentdagi buyumlarni ishlab chiqaruvchi 
katta korxonalarda, rezina texnika buyumlari ishlab chiqaruv-
chi korxonalarda va rezina poyafzal korxonalarida keng qo‘l-
laniladi.
Ishlatilish maqsadiga ko‘ra valslarni yetti guruh: 1) ara-
lashtiruvchi; 2) isituvchi; 3) rafinirlovchi; 4) maydalovchi; 
3) tuyuvchi; 6) yuvuvchi; 7) laboratoriyada ishlatiladigan vals-
larga ajratish mumkin.
Aralashtiruvchi valslar rezina qorishmalarini tayyorlash 
va yopiq rezina aralashtirgichlardan keladigan rezina aralash-
malarini listlash, shuningdek, tabiiy kauchukni plastifikatsiya-
lash uchun ishlatiladi. Bu mashinalarning friksiyasi 1:1,07 dan 
1:1,27 gacha bo‘ladi. Yuqori friksiyali valslar o‘ziga xos qattiq 

---

108
aralashmalarni katta gorizontal itaruvchi kuchlar ta’sirida ish-
lash uchun qo‘llaniladi.
Isituvchi valslar rezina aralashmalarni kalandrlar va cher-
vyakli mashinalarda ishlatishdan oldin isitish uchun xizmat 
qiladi. Ular aralashtiruvchi valslardan friksiya qiymati (1:1,27 
dan 1:1,37 gacha) bilan farqlanadi, friksiyaning katta qiymati 
qattiq aralashmalarning ishlaydigan valslariga tegishli. Ba’zan 
orqa valokning sirti rifellangan bo‘ladi.
Rafinirlovchi valslar rezina aralashmalari, kauchuk va 
regeneratlarni qattiq qo‘shilmalar va zarrachalardan tozalash 
uchun mo‘ljallangan. Valoklar ishchi qismlarining sirti silliq, 
bochkasimon bo‘lganligi uchun ishlanayotgan materialdagi 
qattiq qo‘shimchalar valoklarning chetiga siqib chiqariladi 
va qorishmaning chekka qismi bilan birga olib tashlanadi. 
Rafinirlovchi valslar valoklari bochkalarining diametrlari 
turlicha bo‘ladi: oldingi valoklar – 490 mm, orqa valoklar – 
610 mm; friksiyasi – 1:1,255. Dastlabki tozalashda valokdagi 
qorishma qatlamining qalinligi 0,25 mm, yakuniy tozalashda 
esa 0,15 mm bo‘ladi.
Maydalovchi valslar regenerat ishlab chiqarishda va rezina-
tekistil matolarni qayta ishlashda, eski rezinani va tekstil chi-
qindilarini maydalashda qo‘llaniladi. Valok bochkalarining 
o‘lchamlari va friksiyasi xuddi rafinirlovchi valslarniki kabi 
bo‘ladi.
Tuyuvchi valslar rezina chiqindilarini, rezina tekstil mato-
larni va ebonitni juda mayda qilib tuyish uchun mo‘ljallangan. 
Ikkala valokning ham diametri bir xil bo‘lib, ular silliq 
silindrsimon yuzaga ega bo‘ladi. Maydalovchi valslarga qara-
gan da friksiyasi yuqori bo‘ladi (1:4). Konstruksiyasiga ko‘ra 
tuyuvchi valslar aralashtiruvchi va isituvchi valslarga o‘xshaydi.

---

109
Yuvuvchi valslar tabiiy va sintetik kauchuklarni mexanik 
qo‘shimchalardan yuvish uchun qo‘llaniladi. Ular 1:1,38 frik-
siyada ishlaydi. Valok bochkalarining diametri bir xilda, yuzasi 
rifellangan bo‘ladi.
Laboratoriya valslari laboratoriya va tadqiqot ishlarida qo‘l-
laniladi. Ular valoklarining o‘lchamlari nisbatan kichik bo‘ladi. 
Sanoatda qo‘llaniladigan valslardan ko‘plab boshqaruv chi va 
qayd qiluvchi asboblari va yordamchi qurilmalarining mav-
judligi hamda yuritma mexanizmi bilan farq qiladi.
Valslarning shartli belgilanishi GOST 1433-2009 bilan 
reg lamentlangan. Masalan, valoklar bochkalarining uzunligi 
2130 mm, oldingi va orqa valoklar bochkalarining diametri 
660 mm bo‘lgan, o‘ng yuritmali aralashtiruvchi valslar quyida-
gicha belgilanadi: Vals SM 2130 660/660 P.