Microsoft Word xulqi ogishgan bolalar psixologiyasi

Shaxs tobye axloqining omillari 
 
Shunday qilib, tobye axloq ko`p omilli ko`rinish dyeb tan olinadi. Fanning 
zamonaviy qolati addiktiv axloqning quyidagi sharoitlari va sabab (omil) lari 
qaqida gapirish imkonini byeradi.  
Muqtoj axloqning shakllanishiga yordamlashuvchi  tashqi ijtimoiy omillarga 
bozorga yangi va yangi mollarni – boqlanib qolishning potyentsial ob'yektlarini 
chiqarib tashlovchi oziq-ovqat sanoati yoki farmatsyevtik industriya soqasidagi  
tyexnik taraqqiyotni kiritish mumkin. Omillarning shu guruhiga yoshlarni 
kimyoviy moddalarni istye'mol qilishga faol jalb etuvchi giyohvand moddalar 
bilan savdo qiluvchilarning faoliyati  ham tyegishlidir. Bundan tashqari, 
urbanizatsiya darajasi bo`yicha biz odamlar orasida o`zaro shaxsiy aloqalar 
susayayotganini kuzatamiz.  Mustaqillikka intilib, odam unga kyerakli ko`mak va 
xavfsizlik qissini yo`qotadi. Insoniy o`zaro munosabatlardan lazzatni izlash o`rniga 
biz yanada ko`proq taraqqiyotning qalbsiz mahsulotlariga murojaat qilamiz.   
Ba'zi ijtimoiy guruhlar uchun muqtoj axloq guruhli dinamika ko`rinishi 
hisoblanadi. Masalan, o`smirlarning vo`rajyennoy guruhlanishining 
tyendyentsiyasi  fonida psixofaol moddalar o`smir submadaniyatiga “ruxsat” rolida 
chiqadi.  Ushbu qolda giyohvand moddalar (kyeng ma'noda) o`smir uchun 
quyidagi qayotiy muqim vazifalarni bajaradi:  
Kattalik qissi va ota-onadan ozod bo`lishni quvvatlaydi; 
Guruhga, shuningdyek, norasmiy muloqot muqitiga mansublik tuyqusini 
shakllantiradi; 
Odamlarga yo`naltirmasdan jinsiy va tajovuzkor e'tiqod qayta yutib chiqish 
imkonini byeradi; 
hissiy qolatni boshqarishga yordamlashadi; 
Turlicha moddalar bilan tajriba o`tkazish orqali o`smirning kryeativ 
potyentsialini amalga oshiradi.  
Submadaniyat eng turli-tuman shakllarda chiqishi mumkin: o`smirlar guruhi, 
norasmiy uyushma, jinsiy kamchilik yoki shunchaki erkaklar kompaniyasi. har 
qanday qolda uning shaxsga o`zini “o`zinikilar bilan” bir xillashtiruvchi ta'siri o`ta 
yuqori. Shubhasiz, o`smir va o`spirinlik yoshida submadaniyatning ta'siri eng 
yuqori darajada.  Bizning nazarimizda, bu shaxs muqtoj axloqining birmuncha 
aqamiyatli ijtimoiy omillaridan biri.  

---

qoidadagiday, addiktiv axloqning sodir bo`lishida yetakchi rol oilaga  qayd 
qilinadi. Ko`p sonli tadqiqotlar davomida ota-onalar va bolalarning kyeyingi 
muqtoj axloqi o`rtasidagi aloqa aniqlandi. Raboto` A. Fryeyd, D. Vinnidata, 
M.Balinta, M.Klyayn, B.Spoka, M.Mallyer, R.Spitslarning ishlari ishonchli tarzda 
guvoqlik byeradiki, bolaning rivojlanishiga onaning tushunish va uning asosli 
ehtiyojlarini qondirishga layoqatsizligi zarar kyeltirarkan   [15, 21, 29]. 
qator mualliflarning fikriga ko`ra boqlanib qolishning shakllanishida 
yetakchi rol go`daklik jaroqatiga (qayotining birinchi ikki yilidagi  qattiq 
qiynaydigan kyechinmalar shaklida) taalluqli. Jaroqat jismoniy oqriq, onani 
yo`qotish yoki uning ehtiyojlarni qondirishga layoqatsizligi, ona va bola 
tyempyeramyentining birga bo`la olmasligi, go`dakning o`ta tuqma qayratliligi, 
Nihoyat ota-onaning qandaydir harakatlari bilan bog’liq bo`lishi mumkin. ota-
onalar, qoidadagidyek, go`dakka o`zlarining psixojaroqat yetkazuvchi ta'sirlari 
qaqida bilmaydilar, masalan, qachonki eng yaxshi niyatda yoki shifokor 
tavsiyasiga ko`ra uni ovqatlanishning qat'iy tartibiga o`rgatishga uringanlarida, 
bolani “erkalash”ni o`zlariga ta'qiqlasalar yoki qatto uning qaysarona didini 
sindirishga harakat qilsalar.  Distryessni boshdan kyechirib, go`dak o`ziga yordam 
byerish qolatida bo`lmaydi va shunchaki uxlaydi. Biroq, G.Kristal ta'kidlaganidyek 
[21, 105-b.], oqir jaroqatlovchi vaziyatning takrorlanishi rivojlanish va  apatiya 
qamda chyetlanganlik qolatiga o`tishning buzilishiga olib kyeladi. Kyeyinroq 
jaroqatni har qanday affyektlar oldida qo`rquv, uni  o`tkazishga noqodirlik, 
“xavfsizlik” qissi, noxushlikni kutish bo`yicha aniqlash mumkin. Tobye 
odamlarning bu xususiyati past affyektiv insonparvarlik sifatida byelgilanadi.   
Bunday odamlar o`zlari qaqida qayqura olmaydilar va o`z kyechinmalarini 
uddalashlari uchun kimdir yordamlashishiga muqtoj bo`ladilar. Shu bilan 
birgalikda ular odamlarga nisbatan ishonchsizlikni qis qiladilar. Bu qolda jonli  
bo`lmagan ob'yekt to`la insoniy munosabatlar o`rniga almashtirilishi mumkin. 
Shunday qilib, ilk bolalikda psixik jaroqat olgan odamlarda tobyelikka katta xatar 
mavjud.  
Umuman olganda oila bolaga zaruriy muqabbatni byermasligi va uni o`zini 
syevishga o`rgatmasligi mumkin, o`z navbatida, bu yomonlik, byekorchilik, 
foydasizlik o`ziga ishonchsizlikka olib kyeladi. Zamonaviy taassurotlarga muvofiq 
tobye axloqli odamlar o`z-o`zini qurmat qilishni quvvatlashda jiddiy 
qiyinchiliklarni qis qiladilar.  Yaxshi ma'lumki, masalan, odam kayf qolatida o`zini 
erkinroq va odatdagidan o`ziga ishonganroq syezadi. Boshqa tomondan, 
piyonistalar  kompaniyasi uchun dolzarb mavzudagi suqbat xaraktyerlidir: “Syen 
myeni qurmat qilasanmiq” Tobyelik, shunday qilib, shaxsning o`z-o`zini 
baholashini boshqarishida o`ziga xos vosita bo`lib chiqadi.  
Tobye shaxsning jiddiy oilaviy muammosi, qoidadagiday,  alyeksitimiya – 
ota-onalarning o`z tuyqularini ifodalash (ularni tushunish, byelgilash va gapira 
olish) ga layoqatsizligi bilan birga boradigan ota-onalarning o`zlaridagi hissiy 
buzilish bo`lishi mumkin. Bola oilada nafaqat salbiy tuyqularni “yuqtiradi”, balki u 
ota-onasidan o`z kyechinmalarini aytmaslikni, ularni bostirishni va qatto ularning 
mavjudligini rad etishni o`rganadi.  

---

Avlodlar o`rtasida chyegaraning, oila a'zolarining bir biriga o`ta psixologik 
bog’liqligining yo`qligi,  gipyerstimulyatsiya – yana bir salbiy omil. M.Mallyer 
[21, 15-b.] bolaning mye'yoriy rivojlanishi uchun syeparatsiya – onadan syekin-
astalik bilan uning kyetishi va qaytishi vositasida ajralish, shuningdyek, bolaning 
individualizatsiyasi jarayonining muqimligiga e'tiborni jamlaydi. Addiktiv 
axloqning buzilgan chyegarali oilalarda boshqa a'zolar axloqiga ta'sir etishning 
bitta usuli bo`lib chiqishi, bunda boqlanib qolishning o`zi oiladan mustaqillik 
hissiyotini byerishi mumkin.  Buning bittasi isboti kuchaygan oilaviy 
muammolarda tobye axloqning kuchayishi hisoblanadi.   
Oila nafaqat tobye axloqning sodir bo`lishida, balki uni qo`llab-
quvvatlashda ham aqamiyatli rol o`ynaydi. qarindoshlarning o`zlari turlicha garchi 
undan ryeal tarzda azoblansalar-da, uning kuchida addikt “buzish”ni qo`zqatadigan 
psixologik muammolarga ega bo`lishlari mumkin. Addiktning qarindoshlarida oila 
a'zolaridan qaysilaridir addiktiv axloqning uzoq muddatli saqlanishi qollarida, o`z 
navbatida, jiddiy muammolar paydo bo`lishi va kammuhtojlik qolati rivojlanishi 
mumkin.  Oila a'zolarining qaysilaridir tobye axloqning oqibatida shaxs va 
qarindoshlarining axloqidagi salbiy o`zgarishlar nazarda tutiladi.  
Ayni vaqtda kuzatishlarning aytishicha, bitta oilada bolalar turlicha axloqni 
namoyish qiladilar. Bundan tashqari, qatto ota-onalar piyonistalikdan azob 
chyekadigan oilalardagi bolalarda tobye axloq shakllanishi shart emas.  Albatta, 
aniq shaxsning individual xususiyatlari kam bo`lmagan muqim rolni o`ynaydi.   
Individual farq doirasida dastavval muqtoj axloqning jinsiy saylovini 
ta'kidlash zarur. Masalan, ovqat  addiktsiyasi ancha ayollar uchun xaraktyerlidir,  
gembling esa erkak jinsi vakillarida ko`proq uchraydi. qator qollarda yosh 
omilining harakati qaqida ham gapirish mumkin, agar giyohvandlik bilan ayniqsa, 
14 dan 25 yoshgacha bo`lganlar azoblansalar, piyonistalik umuman olganda ancha 
katta yoshdagilar uchun xaraktyerlidir.  
Insonning psixofiziologik xususiyatlari, shubhasiz, addiktiv axloqning 
individual o`ziga xosligini aniqlovchi omil rolida chiqadi. Ular aqamiyatli tarzda 
boqlanib qolishning ob'yektini tanlashga, ifodalanganlik darajasi va bartaraf etish 
imkoniyatiga ta'sir ko`rsatishlari mumkin.   
Ko`p sonli munozaralarning pryedmyeti boqlanib qolishning ba'zi 
shakllariga nasliy moyillikning mavjudligi qaqidagi masala hisoblanadi. 
Birmuncha tarqalgan nuqtai nazar – piyonistaning bolasi katta eqtimol bilan bu 
muammoni voris qilib oladi.  Biroq  tobye axloqqa nasliy moyillik gipotyezasi 
qator faktlarni tushuntirmaydi. Masalan, zamonaviy o`smirlar ota-onalarining 
ichkilik istye'mol qilishga moyilliklariga qaramay giyohvand moddalarni istye'mol 
qiladilar.  Tobye axloq har qanday oilada shakllanishi mumkin. Uning 
shakllanishiga ko`plab oilaviy omillar ta'sir qilishi mumkin. Shu munosabat bilan 
tobye axloqqa nasliy emas, oilaviy  moyillik to`qrisidagi gapirish maqsadga 
muvofiqdir.  
Tobye axloqqa bilvosita moyillik asab tizimining tipologik xususiyatlari 
bilan bilan aniqlanadi. Yangi vaziyatga moslashuvchanlik, kayfiyat sifati, 
ta'sirchanlik, aloqaviylik kabi tuqma xislatlar boshqa noxush sharoitlarda  addiktiv 
axloqning shakllanishiga ta'sir ko`rsatishini taxmin qilish mumkin.  

---

Xaraktyer tipi va tobye axloqning ba'zi turlari orasida muayyan bog’liqlik 
mavjud. Xullas, piyonistalik va giyohvand moddalarni istye'mol qilish [7]  
ko`pincha eksploziv va  xaraktyerning noturqun aktsyentuatsiyasida, yetarlicha 
tyez-tyez –  epilyeptoid va gipyertimda uchraydi.  
Muqtoj axloqni obsyessiv yoki kompulsiv xaraktyerlar oqibati sifatida ham 
ko`rib chiqish mumkin.  Obsyessiv-impulsiv shaxslarning asosli nizosi  N. Mak-
Vilyams fikricha,  bu muqokama qilinishdan qo`rquv bilan kurashuvchi  gaylardir 
[15, 362-b.]. Shaxs byeixtiyoriy aybdorlik tuyqusi va o`z standartlariga mos 
kyelmaslik oqibatida anglangan uyatdan ozod bo`lishga intiladi. Tan olish va 
ushbu affyektni ifodalash o`rniga odam qimoyaviy fikriy konstruktsiyalar 
(obsyessivlik) quradi, yoxud harakatda xavotirdan ozod bo`lishga (kompulsivlik) 
intiladi.  Obsyessivlik suitsidal axloqda ishtirok etishi mumkin.  Kompulsivlik 
qandaydir harakatning  (qatto shaxsning istagiga qarshi) takroriy styeryeotipi 
sifatida byevosita addiktiv axloqning turlicha shakllari bilan bog’liq.  N. Mak-
Vilyam ichkilikbozlik, ko`p ovqat yeyish, giyohvandlik moddalarini istye'mol 
qilish, azart o`yinlar, xaridlar yoki jinsiy sarguzashtlarga ishqivozlikni “qoyatda 
zararli kompulsiv axloqning turli ko`rinishlari” dyeb ataydi  [11, 358-b.]. 
Otlichityelnoy osobyennostyu kompulsiv xaraktyerning farqli xususiyatlari  
dyestruktivlik emas, balki o`ta tortilishga moyillikdir.  
qator tadqiqotlar shaxsning asabiy rivojlanishi va uning addiktiv axloqi 
o`rtasidagi aloqani o`rganishga baqishlangan. Masalan, ozuqaviy va jinsiy  
addiktsiya asabiy simptomlar bilan shunchalik tyez uyqunlashadiki, ba'zi mualliflar 
ularni psixosomatik yoki asabiy buzilishlar sifatida ko`rib chiqadilar [23]. 
Shaxs axloqiga ta'sir qiluvchi boshqa muqim individual omillar  stryessga 
chidamlilik bo`lib chiqishi mumkin. Kyeyingi yillarda shaxsning stryessni 
yengishga sust layoqati natijasida xorij va Rossiyada  addiktiv axloqqa qarash 
rivojlandi [10, 29]. Addiktiv axloq koping-funktsii – stryessni  uddalash  
myexanizmlarining buzilishida yuzaga kyelishi taxmin qilinadi. Tadqiqotlar 
soqlom va tobye odamlarning koping-axloqidagi farqlar qaqida guvoqlik byeradi. 
Masalan, giyohvandlikka boqlanib qolgan o`smirlar stryessga muammodan 
kyetish, uni rad etish, yolqizlanish kabi xaraktyerli  ryeaktsiyalarni namoyish 
qiladilar [29].  
Ilqomsizlik, qayot mazmunining yo`qligi, o`z qayoti uchun mas'uliyatni 
o`ziga olishga qobiliyatsizlik – bu va odamning boshqa aqamiyatli tavsifnomasi, 
aniqroqi, ularning dyeformatsiyasi, shubhasiz, tobye axloq va uni saqlashning 
shakllanishiga yordamlashadi.   
Tobye axloqning omillari qaqida gapirganda uning asosida odamning tabiiy 
ehtiyojlari yotishini yana bir bor ta'kidlash lozim. Tobyelikka moyillik, umuman 
olganda, insonning univyersal xususiyati hisoblanadi. Biroq muayyan sharoitlarda 
ba'zi nyeytral ob'yektlar shaxs uchun qayotiy muqimga, ehtiyoj esa ularda nazorat 
qilinmaydiganga  aylanadi.