O`zbekiston respublikasi davlat soliq qo`mitasi soliq akademiyasi m. I. Kutbitdinova «institutsional iqtisodiyot»

2-bob. INSTITUTLAR VA ULARNING JAMIYAT RIVOJLANISHIDAGI
ROLI
2.1. “Institut” va “norma” tushunchalarining mohiyati
2.2. Rasmiy va norasmiy normalar va ularning shakllanishi
2.3. Institutsional matritsa
2.4. Institutsional o`zgarishlar va institutlarning o`zaro bog`liqligi.
2.1. “Institut” va “norma” tushunchalarining mohiyati
Institutlar jamiyat hayotida muhim o`rin tutadi. Agar bir daqiqaga barcha
institutlar yo`q bo`lib ketganligini tasavvur qiladigan bo`lsak, u holda tartibsizlik
boshlanib ketib, bu o`z navbatida abadiy davom etmas edi. Chunki insonlarning
o`z hayotini tartibga keltirishga urinishlari yangi institutlarning paydo bo`lishiga
olib kelgan bo`lar edi.
Institutlar tabiatini yanada chuqurroq tahlil qilish global xususiyatlarga ega
bo`lgan qator savollarga, xususan, nima uchun bozorlar “ishlaydi” yoki
“ishlamaydi”? Iqtisodiy siyosatning u yoki bu tadbirlari nima uchun samarali yoki
samarasiz bo`ldi? Iqtisodiyotdagi qaysi o`zgarishlar ichki sabablarga ko`ra yohud
hukumatning u yoki bu qarori tufayli yuzaga keldi, degan savolga javob berish
imkonini beradi.
Institutlar o`zi nima? Turli davrlar tadqiqotchilari institutlar mohiyatini va
ularning faoliyat ko`rsatish mexanizmini yoritvchi bir necha ta’riflarni
asoslashgan. Institutlarni T.Veblen [32] quyidagicha ta’riflagan: “Institutlar  –  bu
insonlar ularga amal qilgan holda turmush kechiradigan odatiy tafakkur tarzi” yoki
“Institutlar – bu o`tmishda sodir bo`lgan jarayonlar natijasi bo`lib, ular o`tmish

---

17
sharoitlariga moslashgan va, o`z navbatida, hozirgi vaqt talablariga to`liq
moslashmagan”.
Ye.Erdvard tomonidan [60] “Institutlar – bu ko`plab individuumlar ulardan
hamma joyda va har kuni foydalanadigan va asosan o`zining noyobligi bilan
tavsiflanadigan ijtimoiy ne’matlar. Institutlar almashuv jarayonini soddalashtiradi.
Ular – qarorlar qabul qilish jarayonining yakka tartibdagi qarorlarni ijobiy
qarorlarga aylantiruvchi ajralmas qismi”, deya ta’riflangan.
J.Xodjsonning ta’riflashicha [55], “Institutlar – an’ana, urf-odat yoki
qonunchilik cheklovi orqali uzoq muddatli va barqaror hulq-atvor namunalarining
yaratilishiga olib keluvchi ijtimoiy tashkilot”.
Institutlarni ko`z bilan ko`rib, ularni jismonan his etib yoki o`lchab
bo`lmaydi. Bu inson ongi bilan yaratilgan o`ziga xos konstruksiyalar, ko`zga
ko`rinmaydigan mexanizmlardir. Institutlar insonlarning muayyan jamoasiga xos
bo`lgan tafakkur tarzini aks ettiradi.
Institutlarning yana boshqa bir ta’rifi B.Z.Milner tomonidan D.Nort [46]
yozgan so`zboshishida keltirilgan: “institutlar – bu insonlar tomonidan ishlab
chiqilgan cheklovlar hamda ularning o`zaro hamkorligini tarkiblashtiruvchi
majburlash omillari. Bularning barchasi birgalikda jamiyat va iqtisodiyotning
undovchi tarkibini hosil qiladi”.
Yuqorida keltirilgan ta’riflar institutlarning asosiy xususiyatlarini qamrab
olgan holda, ularning asosiy funksiyalarini hamda rivojlanish qonunlarini aks
ettiradi hamda jamiyatni rivojlantirish uchun institutlarning muhimligini
ta’kidlaydi. Yuqorida ko`rsatilgan barcha holatlarni umumlashtirgan holda,
institutsionalizmning hozirgi zamon talqinlariga asosan institutlarni quyidagicha
ta’riflash mumkin: