O‘zbek tilida “Ma’naviyat” semali leksik birliklarning semantik tahlili

III. Bob bo„yicha xulosalar 

 

Ishimizning  so‗nngi  bobi  besh  fasldan  iborat  bo‗lib,  bu  faslda 

―ma‘naviyat‖  semali  birliklar  o‗rtasidagi  sinonimik,  antonimik,  giponimik, 

partonimik,  graduonimik  munosabatlar  aniqlandi.  Yuqoridagi  munosabatlar 

orasida ―ma‘naviyat‖ semali birliklarda barcha munosabatlar eng faol harakatda 

deb  topildi.  Aksariyat  o‗rinlarda  esa  partonimik  va  graduonimik  munosabatlar 

nofaollikka uchraydi. 

Sinonimik  munosabat  ma‘nodoshlik  munosabati  deb  ham  yuritiladi. 

Sinonimiya  munosabati  tilda  ko‗p  uchraydigan,  universal  hodida  bo‗lishi  bilan 

birga,  u  butun  lug‗at  tarkibini  qoplaydigan  kategoriya  emas.  Ya‘ni,  lug‗at 

tarkibidagi  barcha  leksemalar  o‗z  sinonimlariga  ega  bo‗lmaydi.  Sinonim 

leksemalarda  ma‘no  aynanligi,  umumiyligi  bo‗lishi  bilan  birga,  semantik 

farqliklik ham mavjud bo‗ladi.  

Antonimik  munosabat  hodisasining    yuzaga  kelishi  uchun  olingan  ikki 

obyekt  leksema  yoki  leksema  tarkibidagi  ikki  semalarda  antonimik  munosabat 

yuzaga  kelishi  uchun  ―oraliqdagi  so‗z‖,  yoki  ―oraliqdagi  ma‘no‖  bo‗lishi 

shartligi, agar bunday shartlanish yuzaga kelmagan bo‗lsa bu jarayonga nisbatan 

antonimik  munosabat  deya  olmaymiz.  Masalan:  ota-ona,  o‗qigan-o‗qimagan. 

Birinchi  misolimizda  ―erkak‖  va  ―ayol‖  semalari  asosida  farqlanadi,  ota-ona 

leksemalari o‗rtasida oraliq so‗zning yo‗qligi,  ota-ona  bir hodisaning qarama-

qarshi tomonlari emas, balki jins-tur munosabatiga misol bo‗ladi degan xulosaga 

kelindi. 

Giponimik munosabat leksemalar o‗rtasidagi eng asosiy munosabatlardan 

biri bo‗lib, u butun lug‗at tarkibini qamrab olgan. Ya‘ni, barcha leksemalar jins-

tur  munosabatlarini  hosil  qiladi.  Lug‗at  tarkibidagi  har  bir  leksema  o‗z 

sinonimiga  ega  bo‗lmasligi,  partonimik,  graduonimik  munosabatlar  hosil  qila 

olmasligi  mumkin.  Lekin  barcha  leksemalar  giponimik  munosabatga  kirisha 

---

86 

 

oladi.  Giponimik  munosabatlar  leksemalarni  guruhlashda  katta  ahamiyat  kasb 

etadi.  Ushbu  munasabat  asosida  leksamalar  uyalarga,  uyalar  ulardan  kattaroq 

guruhlarga,  guruhlar  esa  semantik  maydonlarga  birlashtiriladi.    Barcha 

munosabatlar ichida giponimiya hodisasi eng faol hodisa ekanligi aniqlandi.  

Partonimik  va  graduonimik  munosabatlarga  kirisha  oladigan  birliklar 

aniqlandi  va  semantik  tahlilga  tortildi.  Tahlillar  natijasida  o‗zbek  tilidagi 

―ma‘naviyat‖  semali  birliklar  barcha  semantik  munosabatlarga  kirisha  olishi 

aniqlandi.