O‘zbek tilida “Ma’naviyat” semali leksik birliklarning semantik tahlili

5.  Graduonimik munosabatlar 

 

Moddiy  borliqdagi  voqea  va  hodisalar  so‗z  orqali  bizning  hayotimizga 

ko‗chadi.  So‗z  kundalik  turmushimizning  o‗ziga  xos  ko‗zgusidir.  U  muayyan 

xalqning hayotiga kirish, bilim olish uchun bebaho kalitdir.

1

 

An‘anaviy  tilshunoslikda  so‗zlararo  munosabatlar  ko‗lami  omonim, 

sinonim,  antonim  va  paronimlar  bilan  chegaralanar  edi.  Sistem-struktor 

tilshunoslik  leksik  birliklar  o‗rtasidagi  ko‗plab  yangi  ma‘no  munosabatlarini 

kashf 

etdi. 

Nisbatan 

olib 

qaraganimizda, 

bular 

ichidan 

ma‘noviy 

darajalanish(graduonimiya) hodisasining tilshunoslikda keng tadqiq etiganligiga 

guvoh bo‗lamiz.  

O‗zbek tilshunosligida S.G‗iyosov, E.Begmatov, H.Ne‘matov, R.Rasulov, 

keyinchalik  esa  R.Safarova,  M.Narziyeva,  M.Fayzullayev  va  boshqalar 

tomonidan  o‗rganilgan.

2 

  1996-yilda  esa  Sh.Orifjonova  ―O‗zbek  tilida  lug‗aviy 

graduonimiya‖ mavzusida nomzodlik ishini himoya qildi.

3 

Uning ta‘kidlashicha, 

graduonimiya  va  uning  o‗zbekcha  ma‘nodoshi  darajalanish  atamasi  so‗zlararo 

ma‘noviy munosabatlarning bir ko‗rinishini ifodalovchi ilmiy tushuncha sifatida 

ommalashmoqda.  

Graduonimiya semantikasi asosida materiyaning bir tudan ikkinchi turga, 

shuningdek,  muayyan  tur  ichidagi  bir  nisbiy  holatdan  ikkinchisiga  uzluksiz 

ravishda  o‗tib  borish  hodisasidir.  Darajalanish  ostida  olam  dialektikasining 

                                                           

1

Верешшагин Й.М., Костомаров В.Г. Лингвострановедческая теорея слова. –М., Русский язык. 1980. –с-7.

 

2

Sobirov A. O`zbek tilining leksik sathini sistemalar sistemasi tamoyili asosida tadqiq etish. – Toshkent, 2004. 145-b.

 

3

 

Orifjonova Sh. O`zbek tilida lug`aviy graduonimiya. Filol. fan. nomz…  avtoref. –Toshkent. 1996. 

 

---

84 

 

oddiydan murakkabga, quyidan yuqoriga qarab rivojlanib boorish qonuniyatlari 

yotadi.  

Uning quyidagi turlarini ko‗rsatib o‗tish mumkin:  

  

 

1. Maydon uzvlari o‗rtasidagi ichki darajalanish. 

 

2.  Leksik-semantik  guruhlar  yoki  mazmuniy  to‗dalar  o‗ratasidagi 

darajalanish. 

 

3. Moddiy  borliqdagi  asosiy  tushunchalarni ifodalovchi  makromaydonlar 

o‗rtasidagi darajalanish.

1

  

 

―Ma‘naviyat‖  semali  leksik  birliklar  o‗rtasidagi  darajalanishni  tilshunos 

A.Sobirov  ko‗rsatib  o‗tgan  darajalanishning  3-guruhiga  oid  deb  hisobladik. 

―Ma‘naviyat‖  semali  leksik  birliklar  o‗rtasida  esa  quyidagicha  graduonimik 

munosabatlar kuzatiladi: 

 

Bolaga  tarbiya,  oilaviy  tarbiya,  mahalla  ibrati,  maktab  ta‘limi  va 

tarbiyasi ―qamrov darajasi‖ ortib boradi. 

Tilyog‗lamachi, ikkiyuzlamachi,  yalangbardor,   sotqin, xoin, vatanfurush 

―chaqimchi‖ ma‘nosi ortib boradi. 

 

Ma‘naviy  o‗zlikni  anglash  -  ma‘naviy  ehtiyoj,  ma‘naviy  ta‘sir,  ma‘naviy 

targ‗ibot,  ma‘naviy  qarash,  ma‘naviy  hayot,ma‘naviy  yangilanish,  ma‘naviy 

ishlab  chiqarish,  ma‘naviy  jasorat,  ma‘naviy  ideal,  ma‘naviy  madaniyat, 

ma‘naviy  meros,  ma‘naviy  qadriyat,  ma‘naviy  boylik,  yuksak  ma‘naviyat  kabi 

darajalanadi.  Bunday  darajalanishda  ma‘naviy  o‗zlikni  anglash  bosqichlarining 

ortishiga  guvoh  bo‗linadi.  Quyidagi  darajalanishda  ham  yuqoridagi  holat 

kuzatiladi:  ma‘naviy  hayot  -  ma‘naviy  mezon,  xalq  ma‘naviyati,  ma‘naviy 

muhit,  uzluksiz  ma‘naviy  tarbiya,  ma‘naviy  saviya,  ma‘naviy  burch,  ma‘naviy 

mulk. 

                                                           

1

 

Sobirov A. O`zbek tilining leksik sathini sistemalar sistemasi tamoyili asosida tadqiq etish. – Toshkent, 2004. 148-b. 

 

---

85