Til tarixi ma’ruza matni


NAVOIY ASARLARIDA O`ZBEK TILI LEKSIK VA



Download 1,03 Mb.
Pdf ko'rish
bet41/72
Sana08.08.2021
Hajmi1,03 Mb.
#141569
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   ...   72
Bog'liq
til tarixi

NAVOIY ASARLARIDA O`ZBEK TILI LEKSIK VA 
GRAMMATIK ME`YORLARINING BELGILANISHI 


 
83 
Alisher Navoiy ilmiy asarlar arab tilida va badiiy asarlar fors-tojik tilida yozish 
traditsiyaga  aylangan  bir  davrda  o`zbek  tilining  ham  badiiy,  ham  ilmiy  asarlar  yaratish 
uchun  boy imkoniyatlarga ega  ekanligini  ko`rsata  bildi. Fors-tojik  tilining  qaysi  janr va 
uslubida  asarlar  yaratilgan  bo`lsa,  Navoiy  ham  o`sha  janr  uslubda  asarlar  yaratib,  bu 
masalada  fors-tojik  shoir  va  yozuvchilari  bilan  ijodiy  musobaqalashdi.  «Mezon-ul-
avzon» asarida shunday yozadi: 
«Ajam shuarosi va furs fusahosi (chiroyli so`zlovchilar) har qaysi uslubdakim, 
so`z  arusiga  (keliniga)  jilva  va  namoyish  berib  edilarkim,  ma`ni  abkorig`a  (klzlariga) 
ziynat va oroyish ko`rguzub erdilar, chig`atoy lafzi bilan raqam urdum». 
O`z asarlarida Navoiy o`zbek tilining leksik jihatdan fors-tojik tili kabi boy 
ekanligini  ta`kidlaydi  va  uning  misoli  sifatida  bir  necha  sinonim  qatorlarni  keltiradi. 
Bu  haqda  «Muhokamat-ul-lug`atayn»  asarida  «Bu  gaz  lafzdurki,  g`arib  maqosida 
(maqsadlar)  adosida  (bayonida)  ta`yin  qilibturlarki,  hech  qaysi  uchun  sort  tilida  lafz 
yasamaydurlar».  YA`ni  bu  asarda  keltirilgan  100  ta  fe’lning  noaniq  formasi  haqida 
gap  boradiki,  ularning  har  qaysisi  o`zining  sinonimik  qatoriga  ega  ekanligi  bu  kabi 
xususiyat forsiy tilda uchramasligi qayd qilingan. Masalan, ichmoq fe`liga sipqarmoq, 
tomshimoq kabi fe`llarning sinonim bo`lishini uqtiradi: 
Sāqiyo tut bādakim, bir lahza ӛzүmdin baray 
SHart bu kim, har nechә tutsang labālab sipqaray. 
YOki: 
Soqiyo, chү ichib, mengә turar qosh, 
 
Tamshiy-tamshiy ani qilay no`sh. 
SHuningdek,  yig`lamaq  so`zining  ham  bohsamaq,  iңramaq,  siңramaq, 
siqtamaq, үnүrmәk, inichkirmәk kabi sinonimlarini keltiradi. 
Navoiy o`z ijodiyotida tildagi omonimlardan ham turli stilistik maqsadlarda 
foydalangan. 
Jush-tush (son), yarim kun, tāmān. 


 
84 
Yan-yanmaq, yanbash;  
Yaq-yaqmaq, tāmān, yag`. 
Navoiy  o`z  asarlarida  faqat  omonim,  sinonim  so`zlarni  emas,  balki  fors 
tilida bo`lmagan so`zlardan foydalandi. Masalan, cho`kur (jiyda), qabaq, meң, ildirin 
(yaxshi), chaqin (yaxshi). 
Bashlarig`a gүl sachsang, alardin yүzүңә tikān sachilur, 
Agar ul gүl sachmag`an bas qilsaң, bag`riңg`a chokur toqilur. 
(Maqbubul-qulub) 
 YOki: 
Firaqiң ichrә ulus ӛrtәmәkkә, ey māhim  
CHoain durur damimu, ildirim durur āhim. 
(Maxbubul-kulub). 
Bunay  so`zlarni  leksik  norma  sifatida  adabiy  tilda  qo`lladi:  Navoiy  leksik 
normalarni belgilashda hayotning turli sohalariga tegishli bir qancha turkiy so`zlarni 
o`z asarlariga singdirdi. Ular quyidagilar: 
1.         Oziq-ovqat nomlari:  qaymaq,  qatlama,  bulamiq,  qurut,  ulaba,  
mantu,  quymaq, o`rkamach, qimiz, suzma, boza, umach, komach. 
2.        CHorvachilikka oid so`zlar: tubuchak, arg`umaq, yaqa, yabu, taju, 
toy, g`uana, tulan, chirg`a, lang`a, jabildir, xāna, toqum, chilvir
3.         Kiyim-bosh nomlari: dastār, qalpaq, navro`zi, tөppi, shirdaq, jalak, 
dakla, qur, terlik. 
4.                  Ov hayvonlari  nomlari:  kiyik,  tong`uz,  huna,  qilchaqchi,  suykun, 
bug`u, maral, āhu, gavazi, xuk,guraz va boqshalar. 
SHuni ta`kidlab o`tish lozimki, Alisher Navoiy o`zbek tili leksik boyliklari 
bilan  birga  fors-tojik,  arab  tili  leksik  boyliklaridan  ham  o`z  o`rnida  foydalandi. 
Ayrim  tushunchalarni  (adabiy)  belgilashda  ajnabiy  til  leksik  boyliklaridan 


 
85 
foydalanishni  shart  deb  bildi,  chunki  adabiy  janr  va  uslub  fors-tojik  va  arabcha 
so`zlardan foydalanishni shart qilib qo`yar edi. 
A.Navoiy adabiy tilning grammatik normalarini beyagilashda ham samarali 
ishlar qildi. Buni quyidagi hollarda ko`ramiz. 
1.Tushum   kelishigi   bilan   qaratqich   kelishigi   affikslari   o`z   o`rnida   
qo`llangan. Ma`lumki,   Navoiyga   zamondosh   bo`lgan   shoirlar   ijodida   qaratqich   
o`rnida      tushum  kelishigi  ko`rsatkichi  qo`llangan  o`rinlari  ham  bo`lgan  Masalan, 

Download 1,03 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   ...   72




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish