NAVOIY ASARLARIDA O`ZBEK TILI LEKSIK VA
GRAMMATIK ME`YORLARINING BELGILANISHI
83
Alisher Navoiy ilmiy asarlar arab tilida va badiiy asarlar fors-tojik tilida yozish
traditsiyaga aylangan bir davrda o`zbek tilining ham badiiy, ham ilmiy asarlar yaratish
uchun boy imkoniyatlarga ega ekanligini ko`rsata bildi. Fors-tojik tilining qaysi janr va
uslubida asarlar yaratilgan bo`lsa, Navoiy ham o`sha janr uslubda asarlar yaratib, bu
masalada fors-tojik shoir va yozuvchilari bilan ijodiy musobaqalashdi. «Mezon-ul-
avzon» asarida shunday yozadi:
«Ajam shuarosi va furs fusahosi (chiroyli so`zlovchilar) har qaysi uslubdakim,
so`z arusiga (keliniga) jilva va namoyish berib edilarkim, ma`ni abkorig`a (klzlariga)
ziynat va oroyish ko`rguzub erdilar, chig`atoy lafzi bilan raqam urdum».
O`z asarlarida Navoiy o`zbek tilining leksik jihatdan fors-tojik tili kabi boy
ekanligini ta`kidlaydi va uning misoli sifatida bir necha sinonim qatorlarni keltiradi.
Bu haqda «Muhokamat-ul-lug`atayn» asarida «Bu gaz lafzdurki, g`arib maqosida
(maqsadlar) adosida (bayonida) ta`yin qilibturlarki, hech qaysi uchun sort tilida lafz
yasamaydurlar». YA`ni bu asarda keltirilgan 100 ta fe’lning noaniq formasi haqida
gap boradiki, ularning har qaysisi o`zining sinonimik qatoriga ega ekanligi bu kabi
xususiyat forsiy tilda uchramasligi qayd qilingan. Masalan, ichmoq fe`liga sipqarmoq,
tomshimoq kabi fe`llarning sinonim bo`lishini uqtiradi:
Sāqiyo tut bādakim, bir lahza ӛzүmdin baray
SHart bu kim, har nechә tutsang labālab sipqaray.
YOki:
Soqiyo, chү ichib, mengә turar qosh,
Tamshiy-tamshiy ani qilay no`sh.
SHuningdek, yig`lamaq so`zining ham bohsamaq, iңramaq, siңramaq,
siqtamaq, үnүrmәk, inichkirmәk kabi sinonimlarini keltiradi.
Navoiy o`z ijodiyotida tildagi omonimlardan ham turli stilistik maqsadlarda
foydalangan.
Jush-tush (son), yarim kun, tāmān.
84
Yan-yanmaq, yanbash;
Yaq-yaqmaq, tāmān, yag`.
Navoiy o`z asarlarida faqat omonim, sinonim so`zlarni emas, balki fors
tilida bo`lmagan so`zlardan foydalandi. Masalan, cho`kur (jiyda), qabaq, meң, ildirin
(yaxshi), chaqin (yaxshi).
Bashlarig`a gүl sachsang, alardin yүzүңә tikān sachilur,
Agar ul gүl sachmag`an bas qilsaң, bag`riңg`a chokur toqilur.
(Maqbubul-qulub)
YOki:
Firaqiң ichrә ulus ӛrtәmәkkә, ey māhim
CHoain durur damimu, ildirim durur āhim.
(Maxbubul-kulub).
Bunay so`zlarni leksik norma sifatida adabiy tilda qo`lladi: Navoiy leksik
normalarni belgilashda hayotning turli sohalariga tegishli bir qancha turkiy so`zlarni
o`z asarlariga singdirdi. Ular quyidagilar:
1. Oziq-ovqat nomlari: qaymaq, qatlama, bulamiq, qurut, ulaba,
mantu, quymaq, o`rkamach, qimiz, suzma, boza, umach, komach.
2. CHorvachilikka oid so`zlar: tubuchak, arg`umaq, yaqa, yabu, taju,
toy, g`uana, tulan, chirg`a, lang`a, jabildir, xāna, toqum, chilvir.
3. Kiyim-bosh nomlari: dastār, qalpaq, navro`zi, tөppi, shirdaq, jalak,
dakla, qur, terlik.
4. Ov hayvonlari nomlari: kiyik, tong`uz, huna, qilchaqchi, suykun,
bug`u, maral, āhu, gavazi, xuk,guraz va boqshalar.
SHuni ta`kidlab o`tish lozimki, Alisher Navoiy o`zbek tili leksik boyliklari
bilan birga fors-tojik, arab tili leksik boyliklaridan ham o`z o`rnida foydalandi.
Ayrim tushunchalarni (adabiy) belgilashda ajnabiy til leksik boyliklaridan
85
foydalanishni shart deb bildi, chunki adabiy janr va uslub fors-tojik va arabcha
so`zlardan foydalanishni shart qilib qo`yar edi.
A.Navoiy adabiy tilning grammatik normalarini beyagilashda ham samarali
ishlar qildi. Buni quyidagi hollarda ko`ramiz.
1.Tushum kelishigi bilan qaratqich kelishigi affikslari o`z o`rnida
qo`llangan. Ma`lumki, Navoiyga zamondosh bo`lgan shoirlar ijodida qaratqich
o`rnida tushum kelishigi ko`rsatkichi qo`llangan o`rinlari ham bo`lgan Masalan,
Do'stlaringiz bilan baham: |