F I z I k a o’quv qo’llanma

d

R

k

r

R

 

Bu tenglikni  soddalashtirib va d

2

 hadni kichikligi  tufayli  hisobga olmasdan 

                                                       

R

k

r

d

2

2

 

ifodani  hosil  qilamiz.  Natijada  havo  qatlamini  chegaralovchi  sirtlardagi  C  va  D 

nuqtalardan  qaytgan nurlarning  yo’llar  farqi  

    

2

0

2

2

0

2

2

0

2

R

k

r

d

СD

                                (23.24)  

ifoda bilan  aniqlanadi. 

 

Interferension 

maksimum 

va 

minimum 

(23.17 

ifodalarga 

qarang) 

shartlaridan  foydalansak, 

               

2

0

2

2

0

2

k

R

k

r

                                         (23.25)    

tenglik  bajarilganda  yorug’ halqalar, 

              

2

0

)

1

2

(

2

0

2

k

R

k

r

                                   (23.26)  

---

 

323 

tenglik  bajarilganda  esa  qorong’u  halqalar  vujudga  keladi.  Bu  ikki  tenglikdan 

yorug’ halqalarning  radiuslari 

                

R

k

макс

k

r

0

)

2

/

1

(

)

(

                            (23.27)    

ifoda orqali, qorong’u halqalarning  radiuslari  esa  

               

R

k

мин

k

r

0

)

(

                                           (23.28)  

ifoda  orqali  aniqlanishini  topamiz.  Qorong’u  halqalar  interferension  manzaraning 

boshidan  markazidan  boshlanadi. Shuning uchun qorong’u halqalarning hisobi k=0 

dan, yorug’ halqalarning  hisobi esa k=1 dan boshlanadi.  

 

Shuni  ham  qayd  qilaylikki,  agar  tajribalarda  monoxromatik  nur  emas,  balki 

oq  yorug’likdan  foydalanilsa,  interferension  manzaralar  rang-barang  buyalgan 

bo’ladi.  

 

Yuqorida 

kurilgan 

ikkala 

misolad 

ham 

ayrim 

sohalardagi 

interferensiyalashuvchi  nurlar  uchun  yo’llar  farqi  doimiy  bo’lishining  sababi  muhit 

(biz  ko’rgan  misollarda  havo  pona  va  havo  qatlami)  qalinligining  doimiyligidir. 

Boshqacha  aytganda,  shu  misollardagi  yorug’  va  qorong’u  sohalarning  har  biri 

muhitning 

birday 

qalinlikdagi 

joylaridan  qaytgan  yorug’lik  nurlarining 

interferensiyalashishi  sababli vujudga  keladi.   

3. 

Plastinka  qalinligi  o’zgarmas,  ya’ni  d=const  bo’lsin,  lekin  nurlarning 

tushish  burchaklari  har  xil.  Bu  holni  quyidagi  tajribada  amalga  oshirish  mumkin. 

Yassi-parallel  plastinkaga  M  nuqtaviy  manbadan  yorug’lik  tushayotgan  bo’lsin. 

Turli  burchaklar  (i

1

=i

2

=i

3

)  ostida  tushayotgan  nurlar  plastinkaning  ustki  va  ostki 

sirtlaridan  qaytib,  L  linzaning  fokal  tekisligida  joylashgan  E  ekranda  uchrashadi  va 

interferensiyalashadi.  Agar  tajribada  monoxromatik  nurlardan  foydalanilsa, 

yorug’lik  interferensiyasining  natijasi  faqat  tushish  burchagi  i ga bog’liq, holos. Bu 

holda  interferension  manzara  nisbatlashuvchi  egri  chiziq  shaklidagi  yo’l-yo’l 

yorug’  va  qorong’u  polosalardan  iborat  bo’ladi.  har  bir  polosa  nurlar  tushish 

burchagining  biror  qiymatiga  mos  keladi.  Shuning  uchun  bu  polosalar  birday 

qiyalik  polosalari deb ataladi. Plastinkaga oq yorug’lik tushayotgan bo’lsa, ekranda 

rang-barang  birday qiyalik  polosalarining  sistemasi namoyon bo’ladi.  

---

 

324 

Shuni  ham  qayd  qilish  lozimki,  yupka 

plastinkalardagi  interferensiya  faqat  qaytgan 

yorug’likdagina 

emas, 

balki 

o’tgan 

yorug’likda  ham kuzatiladi.