F I z I k a o’quv qo’llanma

629 631-betlar. 

1

  Douglas  C,  Giancoli.  “PHYSICS”.  PRINCIPLES  WITH  APPLICATIONS.  Pearson.  2014,  ”.  627,  628, 

629 631-betlar. 

---

 

304 

ko’rinadigan  yorug’lik  nuri  bu  issiq  lampochka  “sim”  ichdan  chiqayotgan 

elektronlar  sabablidir.  

Biz  keyinchalik  EM  to’lqinlarni  har  xil  turlarini  uchratamiz.  Biroq,  shu 

yerda  aytib  o’tish  joizki,  infraqizil  radiatsiya  (IR) (ko’zga ko’rinadigan yorug’lik 

nuri  chastotasidan  kichik  chastotaga  ega  EM  to’lqinlar) quyoshni isitish ta’siriga 

o’z  hissasini  qushadi.  Quyosh  nafaqat  ko’zga  ko’rinadigan  yorug’lik  nuri,  balki 

bir qancha IQ va UF (ultrafiolet)  nurlarini  ham chiqaradi

1

. 

Bizning  terimiz  molekulalari  infraqizil  chastotalarida  “tebranadi”,  shuni 

oqibatida  ular  yutiladi  va  bizni  isitadi.  Biz  insonlar  EM  to’lqinlarni  to’lqin 

uzunligiga  qarab  turlicha  xis  etamiz:  bizning  ko’zlarimiz  to‘lqin  uzunligi  4.0  x 

10

-7

  m  va 7.5 x 10

-7

 m (ko‘zga ko’rinadigan yorug’lik nuri) orasidagi to’lqinlarni 

ilg’ay  oladi,  terimiz  esa  IQ  to’lqin 

uzunligidan  uzunlarini  sezadi.  Ko’plab 

EM  to’lqin  uzunliglarini  to’g’ridan  to’g’ri 

aniqlay  olmaymiz

1

.    

Yoruglik  va  boshka  elektromagnetik 

to’lqinlar 

 

tezlik 

bilan 

harakatlanadi. 

Buni  million  marta  sekinrok  bo’lgan, 

havoda 

300m/s 

tezlik 

bilan 

harakatlanadigan    tovush,  yoki  yoruglikdan  10  million  marta  kichik  bo’lgan 

odatiy  avtomobil  tezligi,  30m/s  (100km/soat,  60mil/soat)  bilan  solishtiring.  EM 

to’lqinlari  tovush  to’lqinlaridan  boshqacha  tarzda  katta  farq  qiladi:  tovush 

to’lqinlari  havo  kabi  o’rtacha  harakat  qiladi,  va  havo  molekulalarining  harakatini 

jalb  qiladi.  EM  to’lqinlar  xech  qanday  materiallarni  jalb  qilmaydi  –  faqatgina 

maydonlar, va bo’sh fazoda harakatlana oladi.  

                                        

1

 Douglas C, Giancoli.  “PHYSICS”.  PRINCIPLES  WITH  APPLICATIONS.  Pearson. 2014, ”. 627, 628, 

629 631-betlar. 

 

 

---

 

305 

Elektromagnetik  to’lqinlar  uzatish  liniyalari  bo’ylab,  hamda  bo’sh  fazo  bo’ylab 

ham  harakatlana  oladi.    EYUK  manbai  uzatish  liniyasiga  ulanganda,  ikki  paralel 

yoki  umumiy  o’qqa  ega  bo’lgan  kabel  bo’lsin  (22-9  rasm),  butun  sim  bo’ylab 

hamma  nuqtalarida  elektr  maydon  paydo  bo’la  olmaydi.  Bu  22.2-bo’limda  va 

22.5-rasmda  aytib  o’tilgan  sabablarga  asoslangan.  Hakikatda,  agar  simlar 

bo’shlik  yoki  xavo  bilan  ajratilgan  bo’lsa,  ko’rish  mumkinki,  elektrik  signallar 

butun  sim  bo’ylab 

  tezlik  bilan  harakatlanadi.  Misol  uchun, 

siz  chiroq  yondirgichni  bosganingizda,  chiroq  aslida  juda  kichik  sekund  vaqt 

kechroq  yonadi.  Eletr  o’tkazuvchanligi 

  va  magnetik  o’tkazuvchanligi 

 

bo’lgan  muhitda  agar  simlar  mavjud  bo’lsa    22.3-tenglamada  berilgan  tezlikka 

o’xshash bo’lmaydi, aksincha 

 

ko’rinishda bo’ladi

1

.