Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi fargʻona davlat universiteti filologiya fakulteti

36 

 

leksik  ma’noning  hajmi  kengayishi kabi  holat kuzatiladi.  Masalan: tayyorlan  feʻli 

biror joyga borish uchun tayyorgarlik koʻrish ma’nosini ifodalagan boʻlsa, yana bir 

ma’no,  yaʻni,  biror  mehmonni  kutib  olish  uchun  uyda  tayyorgarlik  koʻrish 

ma’nosini ham beradi.  

Bundan  tashqari  biror  bir  atab  qoʻyilgan  nomlar,  yaʻni,  atoqli  otning  boshqa 

biror  turkumga  yoki  turdosh  otga  aylanishi  natijasida  ham  leksik  ma’no  hajmida 

kengayish  kuzatiladi.  Masalan:  Sarvinoz  –  ayol  kishining  nomi,  sarvinoz  – 

atlasning  bir  turi.    Bodom  –  danakli  meva  ,  bodomcha  –  atlasning  turi  hamda 

doʻppining bir turini ham bildiradi.   

―Leksik  ma’no  hajmining  torayishi  avvallari  keng  doiradagi  voqelikni 

anglatgan  leksema  keyinchalik  tor  doiradagi  voqelikni  anglatishidir.  Masalan: 

qishloq – leksemasi aslida ― qishlaydigan joy ‖ ma’nosini anglatgan ( bu soʻzning 

etimologiyasi haqida yuqorida toʻxtalib oʻtgan edik ) . Keyinchalik koʻchmanchilik 

hayotiga xos lavha yoʻqolib, oʻtroqlashish natijasida yangi, tor hajmli leksik ma’no 

hosil  boʻlgan.  Endi  qishloq  leksemasi  ―  qishloq  xoʻjaligi  bilan  shugʻullanadigan 

aholi yashaydigan joy ‖ ma’nosini anglatadi.

50

 

Bunday  qatorni  yana  davom  ettirib,  ―Devonu  lugʻotit  turk‖  asariga  murojaat 

qilamiz. Unda aytilishicha , ― saban ‖ soʻzi ilgari qoʻsh va omochlarning hammasi 

uchun  ishlatilgan  boʻlsa,  keyinchalik  faqat  omochga  nisbatangina  qoʻllangan. 

Leksik  ma’noning  torayishi nafaqat bunday  yoʻl  bilan  , balki turdosh otning  yoki 

boshqa  biror  bir  turkumdagi  soʻzlarning  atoqli  otga  aylanishi  natijasida  ham 

kuzatiladi.  Masalan:  oltin  –  metal  nomi,  turdosh  ot;  Oltin  –  kishi  ismi,  atoqli  ot. 

jasur – sifat, Jasur – kishi ismi, atoqli ot. gavhar – qimmatbaho tosh, Gavhar – ism, 

atoqli ot.  rayhon – oʻsimlik, Rayhon – ism, atoqli ot. 

―Allegorik  obrazlarning  bir  qismi  milliy  madaniyat  kontekstida  koʻp 

takrorlanganidan  turgʻun  ma’noga  ega  boʻlganki,  bu  jihati  bilan  ular  emblemaga 

yaqinlshadi. Masalan, milliy adabiy anʻanalarimizga koʻra, Hotami Toyda saxiylik, 

                                                           

50

 Rahmatullayev Sh. Hozirgi adabiy o’zbek tili. 1-kitob. T.:Mumtoz so’z, 2010. 65-bet 

---