A jabborov, S. Begmatov, M. Azamova

Simfoniya
Simfoniya  -   (yunon  so‘zi  -   ohangdosh  so‘z  ma’nosini  bil- 
diradi).
Jahon  musiqa  san’atida  simfoniya  janr  sifatida,  XVIII  asrda 
G‘arbiy  Yevropa  kompozitorlarining  ijodiy  izlanishlarida  shakl- 
,  langan.  Klassik  simfoniya  aslida  to‘rt  qismli  murakkab  cholg'u 
musiqadir.  1-qism  “Sonata  allegrosi”,  2-qism  vazmin  suratli  turli 
shaklga  ega,  3-qism  Skerso,  4-qism  “Rondo”  yoki  “Variatsiya” 
shaklida  yoziladi.  Qismlaming  o‘rni  almashishlari  mumkin.  Shu
124

---

bilan  birga  1  yoki  5,  6  qismli  simfoniyalar  ham  bo‘ladi.  Katta  va 
kamer simfonik orkestr va boshqa turdagi  cholg‘u orkestrlar  uchun 
simfbniya  yozish  mumkin.  Kompozitorlar  simfoniya  yaratishda 
orkestrlaming  barcha  imkoniyatlaridan  mukammal  ravishda foyda- 
lanadilar.
XIX 
asrning  ikkinchi  yarmidan  boshlab,  ayniqsa  XX  asrda 
insoniyat  badiiy  tafakkuri  taraqqiyoti  yangidan-yangi  falsafiy- 
estetik tamoyillar kashf eta boshladi.  Musiqa san’atida realizmning 
turlanishi  boshlandi.  Romantik  ideallar,  abstrakt  umumlashmalar, 
impressionizm,  ekspressionizm kabi  ijodiy oqimlar, ma’lum  estetik 
tamoyil  va yo'nalish bo‘yicha turlanish jarayoni  avj  oldi.  Bulardan 
tashqari:  “Serial”,  “Aleatorika”,  “Puantilizm”,  “Sonorizm”,  “Elekt- 
ron musiqa” kabi avangard atalmish oqimlar ham avj  oldi. Natijada 
bu  davrga  kelib  “Tonallik  va  notonallik”  texnika  egallandi.  Ijodiy 
tafakkur maydonida qaysi  uslubiy  yo‘lni tanlash  yoki  qaysi  birisini 
qo‘llash kompozitoming o‘ziga havola.
Ma’lumki, yuqori saviyali, badiiy-simfoniya yaratish mushkul 
jarayondir. Chunki bu abstraktli musiqiy obraz bilan davr voqealari, 
xilma-xil,  rang-barang murakkab  hayotni,  tabiatni  aks  ettirish  ijod- 
kordan  chuqur  nazariy-musiqiy  bilimni,  ijodiy  mahoratni,  falsafiy 
dunyoqarashni,  milliy  musiqiy  an’analami  mukammal  ravishda 
idroklash  va  talqin  eta  olishni  talab  etadi.  Shuning  uchun  kompo­
zitoming  birgina  kasbiy  mahorati  bilan  chegaralanmaydi.  Uning 
asosiy mezoni  yorqin,  milliy ruh bilan  sug‘orilgan,  yuqori  saviyali, 
badiiy-estetik, ta’sirchan asar yaratishdadir.
Shu  nuqtayi  nazardan  o‘zbek  kompozitorlarining  ijodida ham 
jahon  kompozitorlari  ijodidagi  eng  mashhur  simfoniya  turlarining 
oqimlariga  xos  ijod  namunalari  shakllanganligini  qayd  etish 
mumkin.  0 ‘zbekiston  kompozitorlarining  barcha  avlodlari  XX  asr 
davomida simfoniya janrining xilma-xil namunalarini yaratdilar.
0 ‘zbekistonda  ikkinchi  jahon  urushi  yillari  yuqorida  zikr 
qilganimizdek,  ilk  bor  G.Mushel  S.Vasilenko,  A.Kozlovskiy, 
M.Ashrafiylar bir  qator  simfonik  asarlari  bilan  musiqa  ijodiyotida 
o‘zlarini  namoyon  etdilar.  Urushdan  keyin,  so‘nggi  yillardagi janr
125

---

ijodiyoti  xususida  musiqashunos  N.S.Yanov-Yanovskaya  o‘zining 
“0 ‘zbek simfonik musiqasi” kitobida alohida tahlil qilib beradi.40
50-60-yillargacha  o‘zbek  kompozitorlari,  asosan,  simfonik 
musiqani  “Syuita”,  “Poema”,  “Uvertyura”  kabi  kichik  hajmli janr- 
larida  barakali  ijod  qildilar  va  simfonik  orkestming  repertuarini 
boyitdilar.  1955-yiIi  Fattoh  Nazarov  tomonidan  yaratilgan  to‘rt 
qismli simfoniya, milliy ruh sug‘orilganligi bilan ajralib turadi.
1962-yili  kompozitor Rashid  Hamrayev  o‘zining  ilk  4  qismli 
simfoniyasini yaratadi. Asami har bir qismida o‘zbek ayollami uzoq 
va mashaqqatli bosib o'tgan hayot yo‘I!ari  ruhiy kechimalarini ziyo 
va taraqqiyot sari sabot qadam tashlashlari gavdalanadi.
Simfoniyaning  birinchi  qismi  sonata  allegrosi  shaklida, 
ikkinchi  qismi  tez  harakatli  sketso,  birinchi  qismning  qahramonlik 
obrazlari  ifodasini  davom  ettiridi.  Uchinchi  qism  shiddatli,  lekin 
hijron,  qayg'uga to‘la g'amgin ohang  hukm  suradi.  To‘rtinchi-fmal 
qismida  yuqorida  ko‘rsatilgan  qarama-qarshi  obrazlar  yanada 
bo‘rttirib  beriladi.  O'ziga  xos  ta’ziyanoma  sifatidagi  KODA 
jo ‘shqin, finalga keskin kontrast hosil qiiadi.
Kompozitor R.Hamroyev  ushbu  simfoniyasidan  so‘ng,  boshqa 
janrlarda bir talay asarlar yaratdi. Ular qatorida  1986-yili  bir qismli 
simfoniya,  1968-yili  uchinchi  va  1985-yili to‘rtinchi  simfoniyalami 
yozdi.  Bu  simfoniyalami  jamoatchilik  qizg‘in  kutib  olgan  edi. 
Uning  simfoniyalami  har  biri  g‘oyaviy  abstrakt  mazmundorligi, 
bosh va yordamchi partiyalami rivojlanish jarayonida qarama-qarshi 
obrazlaming  ham  hayajonli  toMqinli  dramatik  tebranish  alomatlari, 
milliy  ohangdorli  hislari  badiiy-estetik  saviyalari  yaxlitliklari  bilan 
tinglovchida yaxshi taassurot qoldiradi.  R.Hamrayevning milliy ruh 
bilan  sug‘orilgan  simfoniyalari  zamonaviy  o‘zbek  simfonizmini 
rivojlantirish jarayonida muhim iz qoldirdi.
1961-yili  To‘lqin  Qurbonov  o‘zbek  kompozitorlik  ijodida, 
polifonik  uslub  namoyandasi  sifatida  tanildi.  Uning  yaratgan  sim- 
fonik  asarlari  o'zbek  milliy  musiqiy  ohanglariga  asoslanganligi 
bilan qadrlidir. Ilk simfoniyasi to'rt qismli  simfoniya bo‘lib, diplom 
ishi  sifatida  taqdim  etiigan.  1963-yilda  Buzruk  maqomidan 
“Saraxbori  Buzruk”  qismini  simfonik  orkestr  uchun  qayta  ishladi.
40 Н.С.Янов-Яновская.  “Узбекская симфоническая музыка” . Т.,  1979.
126

---

Asar polifonik uslubda yaratilgan va ijobiy  baholangan.  Bu  borada 
kompozitorning  o‘zi:  “0 ‘zbekcha  zamonaviy  cholg‘u  musiqasini 
yaratishda  yoki  qayta  ishlashda  garmoniyaga  nisbatan  polifoniya 
uslubi yo‘nalishidan foydalanish qulayroq” degan fikr bildiradi.
Haqiqatan  ham  T.Qurbonov  polifoniyaning  uslubiy  yo‘nalish 
qoidalarini,  shaklan  tuzilishlarini  barcha  yaratgan  simfonik 
asarlarida  keng  ravishda  qo‘lladi.  Bunga  kompozitorning  simfonik 
orkestr  uchun  yaratgan  “Fuga”si  (1966),  “Prelyudiya  va  fuga”, 
“To‘yona”  (1976),  “Tarix  sahifalari”  nomli  prelyudiya  va  fuga 
(1983), kamer simfonik orkestr uchun “Askiya” kabi asarlari yorqin 
misol  bo" la oladi. U katta simfonik orkestr uchun mustaqil ravishda 
1964-yili ikkinchi,  1966-yili uchinchi,  1975-yili to‘rtinchi,  1999-yili 
to'qqizinchi  simfoniyalarini yaratdi.  Kamer simfonik orkestr uchun 
1977-yili  “Hamza”  nomli  va  1985-yili  oltinchi  simfoniyalami, 
o‘zbek  xalq  cholg‘u  orkestri  uchun  1990-1991-yillarda  ikkita 
simfoniyalami musiqa muxlislariga havola qildi.
Misol  sifatida  T.Qurbonovning  3-simfoniyasini  keltiramiz: 
Kompozitorning  3-simfoniyasi  ikki  qismli  bo‘lib,  ikkinchi  qismi 
fuga  shaklida  yozilgan.  Uning  vazmin  sur’atli,  maqom  usul- 
intonatsiyalari  bilan sug‘orilgan tema rivojlanish jarayonida birinchi 
qism  mavzusi  bilan  kontrapunkt  orqali  payvand  bo‘lishi  asarni 
ta’sirchan  quwatini  boyitish  bilan  birga  qarama-qarshi,  tez-tez 
o‘zgarib  turadigan  dinamikasi,  modulatsion  o‘zgarishlar  tufayli, 
orkestming  butun  sadolari  qahramona-dramatik  qiyofaga  kirishiga 
ko‘mak  beradi.  Aslida,  ikkinchi  qismning  birinchi  mavzusi  fuga 
ekspozitsiyasining  hamma  qoidalariga  muvofxq  tuziladi,  ammo 
birinchi qismdagi bosh mavzu ustuvor bo‘lib, finalda boshdan-oyoq 
stretto  orqali  sonata-allegro  bilan  fuga  simfoniyani  rivojlantiruvchi 
funksiyasini  birlashtiradi  va  rivojlantiradi.  Ushbu  uslubiy yo‘nalish 
T.Qurbonovning  polifoniya  va  kontrapunktga  boigan  munosabati, 
uning ijodiy konsepsiyasiga aylanadi.
Kompozitor  T.Qurbonov  1975-yilda  bir  qismli  to‘rtinchi 
simfoniyasini,  so‘ngra  beshinchi  va  oltinchi  simfoniyalarini  yara- 
tadi.  Ular  g‘oyaviy jihatdan  o‘ziga  xos  bo‘lsada,  kompozitorning 
asosiy ijodiy uslubining yorqin namunalari sifatida qadr topadi.
2001-yili  T.Qurbonov  katta hajmli,  monumental  bir  qismli  9- 
simfoniyani  yaratdi  va  bobosi  Qurbonboy  Ismoilov  va  otasi  Umar
127

---

Qurbonovlaming  xotiralariga  bag‘ishladi.  Lekin  asar  avtobiografik 
bo‘lishi  bilan birga,  zamon  va  davr  voqealarini  ifoda etadi.  Ushbu 
zavonaviy  milliy  ruhda  bastalangan  chuqur  fojiali  simfoniya 
kompozitorning  shaxsiy  his-tuyg‘u,  vijdon  azoblari  bilan  sug‘o- 
rilgan.  Simfoniyaning  shakli  ham  noan’anaviydir.  Ya’ni  bir qismli 
asaming  o‘zida ham  an’anaviy  sonata-allegro,  ham  variatsiya,  ham 
fuga hamda “Syuita” tuzilish tamoyillari  saqlangan holda bir-birlari 
bilan  uzviy  bog‘lanib  rivojlandi.  Kompozitor uchun  birgina  sonata 
allegrosi  shakli  yetarli  bo‘lmadi,  qandaydir  rondo  shakli  kabi  bosh 
mavzu-refren  “Segoh”  maqomining  boshlang‘ich  parchasi  asosida 
tuzilib,  butun  boshqa  shakllarda  namoyon  bo‘lishlari  bilan  besh 
marotaba  refren  kabi  o‘tadi,  ular  o‘milari  bilan  ham  almashadilar. 
Mavzu sifatida “Segoh” T.Qurbonov uchun xuddi bir “Koda” bo‘lib 
tuyuladi  va  uning  elementlari  olamni  yaratganga  iltijo  qilish  bilan 
boshladi.  Bu  mavzu  simfoniyada  refren  vazifasida  o‘tadi.  Unga 
qarama-qarshi  zolim hukmdorlaming obrazi hajviy tarzda hali raqs, 
hali  kulgi,  hali  to‘y  kabi  epizodlarda  bo‘rttirish  (groteks)  orqali 
tasvirlaydi.