A jabborov, S. Begmatov, M. Azamova

partituralarida  ko‘rsatilgan.  Bu  asarlarda  “qayta  ishlash”  termini 
kam  ishlatilgan.  Ulaming  formasi  qanchalik  rivojlangan  bo‘lsa, 
uning  fakturasi  shunchalik  chiroyli,  simfonik  orkestming  o‘mi 
qanchalar  yuqori  bo‘lsa,  ular  vokal  simfonik  poema  sifatida  qabul 
qilinadi.  Xalq  kuylaridan  -   dardli  “Tanovar”,  nafis  “0 ‘zgancha”, 
yorqin,  lirik  xarakterli  “Gulyuz  uzra”  va  fojiyaviy  asar  “Fig‘on”, 
asarlami kompozitor boy simfonik imkoniyatlar orqali rivojlantirish, 
ularga yanada jozibali  sayqal  berish  mumkinligini  yaxshi  anglardi. 
Kuylaming  asos  kuy  negizini  saqlab  qolgan  holda,  asosini 
o‘zgartirmasdan, 
simfonik 
orkestming 
vositalari 
formasini 
rivojlantirishga  erishdi.  Kuylar  orasida  ayniqsa  “Tanovar”  kuyi 
o‘zgacha rang va boy sayqalga ega asar sifatida gavdalandi.
“Tanovar” 0 ‘zbekiston xalq  lirik qo‘shiqlari ichida eng mash- 
huri  bo'iib,  farg‘ona  folklorining  xususiyatlari  bilan  sah- 
nalashtirilgan.  Sekin  usulda  yozilgan  kuy,  shiddatli  yuksalish 
yumshoq  va  ravon  kamayishlar  bilan  o‘zgaradi.  Ritmik  ko‘ri- 
nishning  sinkopalari,  ko‘tarilish  paytidagi  keng  ifodali  mavzusi  va 
qaytish  paytida  toliqqan  intonatsiyalar,  kuy  jarayonlaming 
qaytarilishi,  har  bir  bo'limning  tugallanishi  va  ko‘p  shakllarda 
qo‘llanilgan  asosiy  butunlik  -   bulaming  barchasi  aniq  muhab- 
batning poetik  obraziga,  qahramonlaming nozik iztirobi,  she’rlarda 
xalq  qo‘shiqlarining  kiritilganiga  va  uning  musiqasi  chuqur 
o‘zgarishlariga ega bo‘lgan.
Xalq  ijodidagi  bu  chiroyli  namunani  garmonlashtirib 
Kozlovskiy  o‘ziga  xos  ladlaridan  frigiy  ladini  saqlab  qolib,  yorqin 
xarakterli “Tanovar” asarini yaratdi.
105

---

Aynan  shu  sabab  kompozitor  asami  yaratishda  subdominanta 
guruh  akkordidan  foydalangan.  Buni  asaming  boshlanishidan 
orkestming kirish qismidanoq guvoh bo‘ lish mumkin.
0 ‘zbek  xalq  musiqasining  xususiyatlaridan  noturg‘un  II,  III, 
TV, VII pog‘onalari  “Tanovar” garmoniyasida ham mavjud. Bunday 
usullar  garmoniya  ifodali  xususiyatlarini  kengayishiga  olib  keladi, 
uning xalq ladlari tarkibini boyitadi.
Orkestr  kirish  qismining  rivojlanishi  poemaning  asosiy 
qismiga olib  keladi.  Bu yerda qo'shiqchi  “Tanovar” mavzusini  ijro 
etadi.  Unga usul sifatida “re” notasining organ punkti va ko‘chirma 
ko£rinishning xususiyatlari xizmat qilgan.
“Tanovar”ning  organ  punkti  nafaqat  konstruktiv,  balki  rang- 
bo‘yoq  jihatidan  ahamiyatga  ham  ega.  Qiyin  subdominanta 
garmoniyasi, tonika organ punktiga suyangan holda yarim xususiyat 
birlashuvini  hosil  qiladi.  Xromotizm  va  alteratsiyalar  bilan 
boyitilgan  ijro  natijasida  o‘zbek  folklor tarkibida  o‘ziga  xos  ladlar 
boyitilgan.
Poemaning  choIg‘u  asboblari  bo‘limida  kompozitor  o‘zbek 
xalq musiqasidan asoslanib, polifonik imkoniyatlarini rivojlantiradi. 
Kuy  aylanmali  qo‘shiqlardan  foydalanib,  Kozlovskiy  partituraga 
imitatsiya,  kontrast  ovozlar  qo‘shgan.  Vaqti  kelib  qo‘shiqchi 
yakkaxon duet ichrochiligi va orkestming bitta cholg'usidan tashkil 
topgan  mavzuni  kanon  usulda  ijro  etish  vujudga  kelgan  (masalan 
stretta  ijroligida  yozilgan  fagot  ozgina  o'zgartirilishlar  bilan 
“Tanovar” vokal partiyasi melodiya bilan bogianib ketishi).
“Tanovar” partiturasidagi  qiziqarli  o‘zgarishlar xalq  ijrochiligi 
va  cholg‘uchilar  jo ‘rligi  uchun  yozilgan.  Lekin,  agar  xalq 
musiqasida  alohida  kichkina  cholg‘uchilar  ijrolari  bo‘lgan  boisa, 
Kozlovskiyda  esa  aksincha,  orkestr  chiqishida  asosiy  boiimlar 
orasida  intermediya  formasi  usuli  boigan.  Forma  bunday 
ko‘rinishda  o‘z  holatini  saqlab  qoladi,  pyesa  markazining  orkestr 
epizodi  shunchalik rivojlangan  bo‘lsa,  xuddi  shunday  uning  kirish 
va  tugallanish  qismlari  ham  rivojlantirilgan.  Bu  qo'shimcha 
bo‘limlaming tematik materiali, 2 taktli qisqa ijro kabi folklor pyesa 
asosi bilan bog‘Iiq. Barcha qisqa ijrolar kuychanlik jihatidan bir xil: 
ular birinchi kuy asosida yozilgan.
106-

---

“Tanovar”  partiturasida xalq  cholg‘ularidan  faqatgina  nog‘ora 
qo‘llani!gan.  Kompozitor  simfonik  orkestming  asoslaridan  olib, 
o‘zbek cholg‘u ansamlini ijrosini o‘zgartirdi. Torli cholg‘ular guruhi 
jo'rli  cholg‘ular  guruhiga  aylantirildi:  torli  cholg‘ulaming  pitsika- 
tosining  ijrosi  xalq  cholg‘usini  eslatadi.  Birinchi  skripkalar  va  alt