|
Qonning ivishi – organinzmning himoya reaksiyasi hisoblanadi. Uning
bu xossasi jarohatlanishlarda organizmni ortiqcha qon yo‘qotishdan
saqlaydi.Qonning ivishi o‘zgarsa, ozgina jarohatlanish ham odam
sog‘lig‘iga katta xavf tug‘diradi, chunki organizm ko‘p qon yo‘qotishi
mumkin.Qonning ivishi murakkab biologik jarayon bo‘lib, bunda
quyidagi omillar ishtirok etadi: qon plazmasidagi fibrinogen (oqsil
modda) mayda zarrachalardan ingichka tolachalarga (fibringa)
aylanadi.Fibrin tolachalari qon tomiri devorining jarohatlangan
(kesilgan) joyida to‘r hosil qiladi va unga qonning shaklli, elementlari,
ayniqsa trombositlar ilinib, to‘siq hosil bo‘ladi. Natijada qon oqishi
to‘xtaydi. Bu jarayonda qon tarkibidagi trombin fermenti, Ca ionlari, K
vitamin va qonning antigemofil omili muhim rol o‘ynaydi.Sog‘lom
odamda qon 3-4 minut ichida iviydi. Ba’zi odamlar qon plazmasining
tarkibida qonning ivishida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan biologik
modda-antigemofil omil yetarli bo‘lmaydi. Bu kasallik gemofiliya deb
atalib, u nasldan-naslga, ya’ni ota-onadan bolaga o‘tadi.
Bunday odamlarda qon ivishi buziladi, natijada bexosdan burundan
qon kelishi, salgina jarohat tufayli ko‘p qon yo‘qotish mumkin. Bundan
tashqari, trombositlarning soni kamayganda, ovqat tarkibida kalsiy
(Ca) ionlari, kaliy (K) vitaminining miqdori yetishmay qolganda ham
qonning ivish xossasi kamayadi.
Qon yaratilishi
, gemopoez - qon hujayralarining hosil
boʻlishi, rivojlanishi va yetilishi. Odamda va sut emizuvchi
hayvonlarda qon yaratuvchi aʼzolarni, umurtqasiz hayvonlarda,
asosan, boʻshliqtardagi suyuqliklar va qonning oʻzida yoki
gemolimfada hosil boʻladi. Qon yaratilishi uzluksiz jarayon
boʻlib, koʻpchilik qon hujayralarining qisqa hayotiy sikli tufayli
roʻy beradi.
Odam embrionida sariqlik xaltachasidagi mezenxima
hujayralarida qon yaratuvchi hujayra hosil boʻladi; homila 3
oyligidan to tugʻilguniga qadar qon jigarda va taloqda, 4
oyligidan boshlab esa bir vaqtda koʻmikda ham hosil boʻla
boshlaydi, 4-oydan boshlab limfa tugunlarish limfotsitlar
shakllanadi.Uch oylik homilada qizil qon tanachalarn —
megaloblastlar (yadroli yirik hujayralar) yetilib, yirik
eritrotsitlar (megalotsitlar)ga, soʻng eritroblastlarga aylanadi,
ular asta-sekin normoblastlar bilan almashinadi. Yangi tugʻilgan
bola va katta yoshdagi sogʻlom organizmda boʻladigan
eritrotsitlar ana shu normoblastlardan vujudga keladi.
Barcha yetilgan qon hujayralari birbiridan farqlansa ham
yagona boshlangʻich (ustun) qon yaratuvchi hujayralardan
vujudga keladi.
Koʻmikdagi boshlangʻich qon hujayralarining yetilib qonning
yetuk shaklli elementlarga aylanishi qon hosil qiluvchi
aʼzolarda sodir boʻladi. Qon oʻzaniga (tomirdagi qon oqimiga)
qonning barcha funksiyasini bajara oladigan yetuk hujayralar
tushadi.
Qon yaratuvchi aʼzolar - odam va hayvonlarda qon va
limfa hujayralari hosil boʻladigan aʼzolar. Odamda va sut
emizuvchi hayvonlarda qizil koʻmik, taloq, limfa tugunlari,
ayrisimon bez qon yaratuvchi aʼzolara. hisoblanadi. Qon
yaratish aʼzolarining asosiy vazifasi qon hujayralarining
yemirilishiga qaramay, ularni doimiy nisbatda saqlab turishdan
iborat.
Koʻmik — odam va koʻpgina umurtqali hayvonlarning suyak
boʻshligʻini toʻldirib turadigan toʻqima. Qizil (qizgʻish) va sariq
tusli (yogʻsimon) ko’mik farq qilinadi. Qizil ko’mik miyeloid
toʻqimadan hosil boʻlib, asosan, tarkibida qon yaratuvchi
(poyasimon hujayralar) va yetiltiruvchi hujayralarni tutgan
retikulyar tuqimadan (biriktiruvchi toʻqimaning bir xili) iborat.
Odam va sut emizuvchi hayvonlarda asosiy qon yaratiladigan
aʼzo. Eritrotsitlar, do-vador leykotsitlar, trombotsitlar va
limfotsitlar ko’mikda hosil boʻladi. Koʻpgina sut emizuvchilar,
xususan, odamda ham bola hayotining 1-yilida hamma suyaklar
Ko’mik bilan toʻla boʻladi, yosh kattalashgan sari yogʻ
hujayralari koʻpayishi natijasida ko’mik ning qizil rangi keta
boshlaydi va yirik suyaklar boʻshligʻidagi K. yogʻ toʻqimasi bilan
almashinib, ilikka aylanadi. Qizil ko’mik faqat gʻovak suyak
moddalarida (qovurgʻalarda, toʻsh, kalla suyagining asosi,
chanoq, umurtqalar va boshqalarda), shuningdek, baʼzi
umurtqalilarning (kemiruvchilar, qushlarda) barcha suyak
boʻshliqlarida bir umr saqlanib qoladi. Sariq ko’mik (ilik),
asosan, yogʻ toʻqimasidan iborat boʻlib, naysimon suyaklarning
diafiz qismini toʻldirib turadi. Organizm koʻp qon yoʻqotganda
ilik Ko’mikga aylanib, qon hujayralari ishlab chiqara boshlaydi
.
Taloq
— odam va umurtqali hayvonlarning qorin
boʻshligʻidagi toq parenximatoz organ. Asosiy qon
rezervuarlaridan biri (qon "depo"si); qon yaratilishi, moddalar
almashinuvida ishtirok etadi; immunobiologik va himoya
funksiyasini bajaradi — antitelolar ishlab
chiqaradi, bakteriya va toksinlarni tutib qolib, zararsizlantiradi,
yashab bitgan eritrotsit va trombotsitlarni yemiradi. Qonning
hosil boʻlishi, buzilishi, qayta taqsimlanishida va organizmning
himoya reaksiyalarida qatnashadi.Odamda taloq embrional
hayotning birinchi oyida meʼdaning dorzalb tutqichi ichida
toʻplangan mezenxima toʻqimasidan rivojlanadi. Taloq
uzunchoq oval shaklli, uz. 12 sm, kengligi 7— 8 sm, ogʻirligi
150—200 g . Lekin taloqning hajmi va ogʻirligi individual boʻlib,
organizmning fiziologik holatiga bogʻliq holda juda oʻzgarib
turadi. Bir tomoni qabariq (diafragmal), ikkinchi tomoni botiq
(ichki) boʻlib, chap biqinning 9-11 qovurgʻa sohalariga
joylashgan. Tashqi tomondan seroz parda va biriktiruvchi
toʻqima kapsulasi bilan qoplangan.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
