Toshkent moliya instituti zulxumor toirovna abdalova zulxumor nazarovna tojiyeva

3.  Ishlab  chiqarishni  hududiy joylashtirish  om illari
Ishlab  chiqarishni  joylashtirish  om illari  deganda,  m a 'lu m  
bir  gu ruh  x o ‘jalik  obyektlariga,  tarm o q q a  yoki  m am lakat  x o ‘- 
jaligi  tarkibini  h ud ud iy   tashkil  etilishiga,  iqtisodiy  rayonlarga, 
shuningdek,  hududiy-ishlab  chiqarish  m ajm ualam ing  (klaster­
lam i)  oqilona  va  sam arali joylashishiga  ta ’sir  etuvchi  m ajm uali 
sh art-sh aro itlar tushuniladi.
Islilab  chiqarishni  joylashtirish  om illariga  quyidagilar 
kiradi:
A) 
xom ashyo  om ili.  Bir  xil  sanoat  tarm o q larin i  jo y lash ­
tirish  bevosita  xom ashyo  m anbalari  bilan   b o g ‘liq.  Bu  sanoat 
guruhlariga  neft,  k o ‘m ir.  gaz,  te m ir  ru da  va  rangli  m etall  ru- 
dalarini  qazib  olish,  o ‘rm o n   sanoati  tarm oqlari  kiradi.  S hu­
ningdek,  xom ashyo  bazalari  yaqinida  qayta  ishlash  tarm o qlari- 
ning  korxonalari  h am   joylashadi,  m asalan,  qora  m etallurgiya-
15

---

ning  b irlam chi  qayta  ishlash  jarayoni  bilan  bog‘liq  yoki 
m ineral  o ‘g‘itlam i  ishlab  chiqaruvchi  korxonalar.  B unday 
tarm oqlarda,  1  to n n a   ishlab  chiqaradigan  m ahsulot  u ch u n  
o ‘rtacha  2-3  to n n a  xom ashyo  va  m ateriallar  sarflanadi.
B) 
Y oqilgh-energetika 
om ili. 
Bu 
om il 
k o ‘pgina 
tarm oqlarni  joylashishida  m uhim   rol  o ‘ynaydi,  ayniqsa,  tem ir 
qotishm alarini,  alyum iniy,  m agniy,  m is,  q o ‘rg‘oshin,  nikel, 
sintetik  am m iak  va  tola,  kau chuk  m ahsulotlam ing   ishlab 
chiqarishda  ju d a  katta  m iqdorda  yoqilg‘i  va  energiya  sarf 
qilinadi.  M asalan,  1  to n n a  alyum iniy,  natriy,  m agniy  ishlab 
chiqarilganda,  o ‘rtach a  14-18  m ing  k v t/c,  1  to n n a  nikel  ishlab 
chiqarilganda  —  40  m ing  k v t/  soat  elektroenergiya  sarflanadi.
V)  Suv  om ili.  Ishlab  chiqarish  jaray o n id a  m ahsulot 
birligiga  sarf  bofladigan  suv  m iqd ori  suv  talab  tarm oqlarni 
belgilovchi  asosiy  m ezo n  b o ‘lib  xizm at  qiladi.  Suv  sarfi  yuqori 
bo  Igan  iqtisodiyotning  sohasiga  sanoat  kiradi,  x o ‘jalikda 
sarflangan  suvning  40  foizi  ayn an  shu  sohaga  to ‘g ‘ri  keladi. 
Ayniqsa, 
kim yo 
sanoatining 
sellyuloza-qog‘oz, 
gidroliz, 
sintetik  tola,  toqim achilik  sanoatining  ip-gazlam a  va  ipak 
m ahsulotlari  ishlab  chiqaradigan  korxonalari,  shuningdek, 
rangli  va  qo ra  m etallurgiya  korxonalarini  joylashishida  suv 
om ili  yetakchi  rol  o ‘ynaydi.
G )  D em ografik  om il.  Ishlab  chiqarish  kuchlarini  oqilona 
va  sam arali  joylashuvida  bu  om il  katta  aham iyatga  ega. 
B inobarin,  alo hida  tarm oq larni  va  korxonalarning joylashuvida 
va 
ishlab 
chiqarish 
su r’atlarini 
o ‘sishida 
hududlarning 
dem ografik  vaziyati  e ’tiborga  o lin m o g ‘i  z aru r  va  m uhim dir. 
Ishlab  chiqarish  jaray o n id a  m ahsulot  birligiga  sarf  b o ‘ladigan 
ishchi  kuchining  soni  tarm o q n i  m ehnattalablilik  m ezonini 
aniqlab  beradi
H ozirgi  davrda  respublikada  aholining  hu du diy  joyla- 
nishuvida  keskin  tafovutlar  yuzaga  kelgan,  aholining  zichligi 
b o ‘yicha 
F arg‘o n a  vodiysi  viloyatlari, 
N avoiy, 
Sirdaryo 
viloyatlarida  va  Q oraqalpog‘iston  R espublikasida  qayd  etil- 
m oqda.  A holi  zich   joylashgan  respublikaning  hududlarida 
m ehn atn i  k o ‘p  talab  etadigan  to ‘qim achilik  korxonalarini 
joylashtirilsa,  yuqori 
m alakali 
m eh n at  resurslari  mavjud 
b o ‘lgan  hud udlarda  esa  m ashinasozlikni  radiotexnika,  elekto-
16

---

rotexnika,  priborsozlik  korxonalarini  joylashtirish  m aqsadga 
m uvofiq  b o ‘ladi.
D )  T ransport  om ili.  M am lakatning  iqtisodiy  rayonlari  va 
m arkazlar  bilan  aloqalarni  o 'rn atish d a ,  tabiiy  resurs  havza­
larini  o ‘zlashtirilishida,  m am lakatni  iqtisodiy  geografik  o ‘m ini 
yaxshilashda,  shuningdek,  m am lakat  xo‘jaliginini  hududiy 
jih a td a n   takom illashtirishda  transpo rt  om ili ning  aham iyati 
ju d a   beqiyosdir.  H ar  bir  tarm o q n in g   hududiy  joylashuvida 
tran sp o rt  o m ilin i,  ayniqsa,  korxonaning  optim al  joylashuvida 
ishlab 
chiqariladigan 
m ahsulot 
tannarxid a 
transp ort 
xarajatlarini  hisobga  olish  m uhim   aham iyatga  ega.
E)  Iste ’m ol  om ili.  Bu  om il  ishlab  chiqarilayotgan  m ahsu- 
lotni  saqlanish  m ud dati  qisqa  b o ‘ladigan  (tez  buziladigan)  yoki 
transport  harajatlari  yuqori  b o ‘ladigan  tarm oq larni  joyla- 
shishda  m uhim   b o ‘lib,  k o ‘p in ch a,  no n   va  non  m ahsulotlari, 
sut  va  sut  m ahsulotlarini  ishlab  chiqarishida  va  qishloq 
x o ‘jaligi  m ashinasozligi  korxonalarini  joylashtirishda  katta 
aham iyatga  ega.
J)  F an -tex n ik a  taraqqiyoti  om ili.  H ozirgi  davrda  m am lakat 
xo‘jaligini  hududiy  tashkil  etishning  takom illashuvi  va  m eh n at 
u n um dorligini  oshirilishida  fan-texnika  taraqqiyotining  natija- 
larini  robot  texnikasini,  egiluvchan  avtom atlashgan  ishlab 
chiqarishni,  ro to r  va  rotor-liniyalam i  q o ila n ilish id a   ju d a  
m uhim dir.  F IT n in g   y o ‘nalishlari,  ayniqsa,  m e h n at  resurslari 
kam yob  va  cheklangan  h ud ud lard a,  shuningdek,  chekka  va 
yetib  borishi 
m urakkab  b o ‘Igan  hu du dlarda  q o ‘llanilishi 
m aqsadga  m uvoliqdir.
Z )  Ekologik  om il.  Ishlab  chiqarish  q u w atlarin i  joylash­
tirishda  a tro f  -  m uhitga  salbiy  ta ’sim i  pasayishida,  tabiiy 
resurslardan  un u m li  va  sam arali  foydalanishda  va  m intaqalarni 
m ajm uali  rivojlanishida  bu  om ilning  roli  katta.