O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi z. M. Bobur nomidagi andijon davlat universiteti

 
 
 
 
 

---

 
302 
 
6-Ma’ruza 
LUTFIY HAYOTI VA IJODI  
REJA 
1. 
Shoir haqida ma'lumot beruvchi manbalar  
2. 
Lutfiy ijodining o’rganilish tarixi 
3. 
Lutfiy lirikasining mavzulari timsollar tizimi g’oyaviy yunalishlari badiy xususiyatlari . 
4. 
Lutfiy va Bobur.”Ulug’bekxon bilur Lutfiy komolin                                      
Ki She'rin rangi Salmondin kolishmas” 
Lutfiy . 
Lutfiy  Navoiygacha  bulgan  O’zbek  adabiyotining  yirik  vakilidir  .Shoir  haqida 
Navoyining  asarlarida  Davlatshox  Samarkandiyning  «Tadkirat-ush  Shuaro»  Xondamirning 
«Xabib-us  siyar»  «Makorim  –ul  axlok»  Shamsiddin  Somiyning  «Komus-ul  a'nom»  kabi 
asarlarida  ma'lumotlar  uchraydi.  Barcha  manbalarda  Shoirning  talantiga  yo’qsak  baxo  berib 
99yil 
umr 
ko’rganini 
kayd 
etadilar.Undan 
lirik 
devonlar,Sh.Ali 
Yazdiyning 
«Zafarnoma»asarining  turkiy  tilga  tarjima  asari  meros  kolganini  kayd  etadilar.Xondamir 
Navoiyining  bolalik  choglari  Lutfiyga  ukigan  g’azali  va  unga  Lutfiyning  yo’qsak  baxosini 
keltiradi . 
Navoyi Lutfiyni Dexinakor kishlogida tugilganini darveShil tarikasini Shaxobiddin 
Xiyoboniydan o’rganganini kayd etadi.Adabiy davrlarda Lutfiyning kuyidagi bayt  zavk Bilan 
eslaganini aytib utadi: 
Nozikli ichra beliga yo’q tori gesue 
O’z xaddini bilib ultirur belidin kuyi . 
Navoiy «Majolis-un nafois « asarida Lutfiyning sungi baytini keltaradi .Xasta Lutfiyni 
ko’rgani A.Jomiy keladi.Ma’shuq Lutfiy bir  baytni Jomiyga berib uni g’azal uni g’azal xoliga 
keltirishni undan xotira sifatida devoniga kiritishni suraydi. 
Ey zulfi Shab misolat soyaparvar oftob 
Shomi zulfatro bajoi mox darbar oftob. 
Shoir haqida ma'lumot beruvchi manbalardan biri uning lirik devonlaridir.Shoir devoni 
kulyozmalari Moskva ,Leningrad,London,Sin'tszyan,Turkiya kabi joylarda ham 
mavjud.Toshkentda Lutfiy devoning 11ta nusxasi bor. 
Lutfiy devonlari XIX as rva XX asr boshlarida ham kuchirilgan .Eng mu'tabar manba  XVI asrda 
kuchirilgan nusxa bo’lib ,Britaniya mo’zeyida saklanadi . 
Lutfiy ijodini o’rganish o’z zamonida boshlangan bo’lib Navoyi Davlatshox Samarkandiy kabi 
olimlar unga yo’qsak baxo berganlar.Navoyi uni «Malik –ul Kalom» deb baxolagan . 
Shoir ijodi G.Flyugel,Charl'z R'e « M.Fuod Ko’prilzoda,Bartol'd,Bartel's,X 
Zaripov,Sh.Sulaymon,B.Karimov,V.Zoxidov,A.Xaytmatov ,E.Rustamov singari olimlar 
tomonidan o’rganilgan.S.Ernikov Lutfiy ijodini maxsus o’rganib uning xayot iva ijodi 
yo’zasidan dissertatsiyasi yoklagan. 
«Lutfiy» nomli monogrofiya e'lon qilgan (1961).Olim Shoirning tugilgan ulgan yillarini tarixiy 
manbalarga tayangan xolda taxminan keltiradi 1366-1465. 
Lutfiy asarlari nashri kuyidagicha amalga oshirildi. 
1. 
Fitrat «O’zbek adabiyoti namunalari «(1927) kitobida Shoir ijodidan namunalar 
keltirgan.Kitobda Navoyining «Necha dedim ul sanamga bormogin «misrali tuyugi noto’g’ri 
ravishda Lutfiyga nisbatan berilgan. 
2. 
X.Zaripov.»Novoyi zamondoshlari «(1948)kitobida Lutfiyning 75ta g’azal ruboiy 
tuyo’qlaridan namunalar keltirgan. 
3. 
1958,1960,1965,yillarda Lutfiyning «Tanlangan asarlar» i nashr etilgan ularga S.Erkinov 
So’z boshi yozgan. 
4. 
1961yili Lutfiy 
lirik She'rlari Mloskvada rus tilida nashr etilgan. 
Lutfiy ijodi istiqlolgacha noto’g’ri ta'riflandi bir tomonlama o’rganildi.Istiqlol Lutfiy ijodini 
to’g’ri o’rganishga yul ochdi.Shoir ijodida Ma’shuqy bayt bor : 

---

 
303 
Lutfiy kul kirmas bitikka ko’p nasixat kilsangiz  
Kim oning devona kungli ishq farmonidadir. 
Lutfiy liriqasida Ollox ishqidan tashkari gullar isi ,bulbullar sasi,mashshoklar soziyu xonandalar 
ovozi yoz fasli ,yor vasli singari dunyoviy masalalari ham kuylanadi : 
Yoz bo’ldi kerak ul buti ayyor topilsa  
Barcha topilur bizga kerak yor topilsa  
Gul faslida ich badanikil okil emastur  
Har kimki bu dunyoda xushyor topilsa . 
Lutfiy liriqasida Ollox Oshiq ma’shuqa raqib may singari timsollarni ko’ramiz.Oshiq o’z 
boshiga to’shayotgan jafolarga o’zini emas kunglini aybdor dnb biladi. 
Meni Shaydo kiladurgon bu ko’ngildir bu ko’ngil 
Xoru rasvo kiladurgorn bu ko’ngildir bu ko’ngil . 
Lutfiy lirikasining o’ziga xos xususiyatlaridan biri unda halq ogzaki ijodi materiallaridan unumli 
foydalanishdir.Barcha ash'orlprida  halq maqollari matallari Hatto kargishlari ko’plab uchraydi. 
Lutfiyning Kim kargadi :»Yo rab baloga uchra « deb 
Kim seningdek toshbagirlik dilraboga uchradi. 
Shoirning «Oyokinga to’shar har laxza chesu « misrali g’azali boshidan oyok halq matallari 
asosiga kurilgan. Lutfiy devonida g’azallardan tashkari ruboiyllar tuyo’qlar kit'alar ham 
mavjuddir.Shoirning «Bu ko’ngil «»Kon bo’ldi ko’ngil» «Xox inon « singari g’azallari urtasida 
mashxurdir. 
Lutfiy g’azallari She'riy san'atlarga boy ekani Bilan ajralib turadi. 
Nun koshi uchun baxr kilib yer yo’zini ko’z  
Ul mox Ko’zi marduji yor Bilan uynar. 
(Kitobat ,tanosub iyllom) 
Labingdin chun Chuchuklik kand ugurlar. 
Solurlar ex Ani suvga yalanShoch . 
(Xusni ta'lil) 
LutfiyShunoslikda Lutfiy va Navoiy munosabatlari o’rganilgan bo’lsa-da (X.Zaripov.) ammo 
Lutfiy va Bobur ijodiy munosabatlari yetarli o’rganilgan emas. 
Lutfiy va Bobur lirikasining mushtarak xususiyatlaridan biri Ma’shuqki ikala ijodkor ham 
dunyoviy sevgini xayot zavkini aloxida mexr bilan kuylaydi .Lutfiy yoz faslini «Erur ayShu 
tarobning  ma'sumi» deb bilib bu faslda may nashidasi –yu yor vaslidan baxramand bo’lishi bazt 
deb biladi: 
Yoz bo’ldi kerak ul buti ayyor topilmas 
Barcha topilur bizga kerak yor topilsa  
Gul davrida ich bodanikim okil emastur 
Har kimki bu kun dunida xushyor topilsa  
Ana Shu satrlar ta'sirida Boburninglaf va nashr san'ati asosiga  kurilgan go’zal g’azallaridan biri 
yaratilgan . 
Bobur Lutfiy kuylagan yoz fasli va yor vasli yuodi kayfiyatiga dustlar suxbati She'r baxsi ishq 
dardini ko’shadi . 
Yoz fasli yor vasli dustlarining suxbati  
She'r baxsi ,ishq dardi bodaning kayfiyati . 
Lutfiy: 
Jon xasrat ila kuydi-yu dildor topilmas  
Barcha topilur bizga vale yor topilmas. 
Manna Shu satrlar mana Shu radif asosida Boburning tarse tardi aks sa'j san'atlari aks etgan 
kuyidagi satrlari dunyoga kelgan. 
Mendek senga bir yori vafodir topilmas. 
Sendek menga bir yori jafokor topilmas 
Lutfiy g’azallarining birida Ma’shuqy bayt ukimiz : 
Koimni tukar labing yozuksiz 

---

 
304 
Andin netayki sursa bulmas. 
Bu baytdagi ilxom san'ati –«Sursa» so’zining ikki  xil ma'noda ishlatilishi kitobxonga bir olam 
zavk beradi .Bu g’azal undagi ilxom san'ati negizidagi nuktadonlik Bobur zavkini ko’zgaydi 
ilxom san'ati yoniga zulQofiyatayn san'atini kushib Shox bayt yaratadi : 
Labing bagrimni kon qildi ,ko’zimdin kon ravon qildi . 
Nega xolim yomon qildi men andin bir surarim bor . 
Lutfiy badiy maxoratiga boglik nuktalardan biri Ma’shuqki Shoir eng zarur fikrni birikmali radif 
orkali ifoda qiladi .Har baytda takrorlanayotgan bunday radif Shoir muddaosini Yerkin ifoda 
qiladi . 
Masalan:                                   Sensan sevarim  xox ini Xox inonma 
Kondir jigarim Xox inon Xox inonma  
Lutfiy ijodidagi bu san'atkorlik Bobur liriqasida ham uchraydi : 
Ul axd ila paymon kani ,ey yor ne bo’ldi ? 
Lutfiy va Bobur lirikasining mushtarak fazilatlaridan biri Ma’shuqki ular lirik merosi til jixatdan 
soda va Shiralidir .Lutfiy lirik asarlariga halq maqollari matallari iboralari Hatto kargishlardan 
maxorat Bilan foydalanib g’oyaviy niyatni lunda serzavk ifoda kilishga erishgan bo’lsa Bobur 
ham an Shu vositalardna unumli foydalangan . 
Lutfiy: 
Jonu ko’ngil irning sari parvoz kilurlar 
Har qanday asal bo’lsa guli magasi bor . 
Bobur : Da'vid ishq etib gayr Boburni ayb kilma  
Kim men edim seningdek sen bulgaysen meningdek.  
Adabiyotlar. 
1. 
N.Mallaev.O’zbek adabiyot tarixiT.1965y. 
2. 
O’zbek adabiyoti tarixi V jildlik Ijild.T.1978y 
3. 
Lutfiy .Devon.T.1965y. 
4. 
S.Erkinov.Lutfiy T.1965y 
5. 
B.Jalilov Boburnoma badiy maxorati Andijon 1993y. 
Tayanch iboralar. 
1. 
Lutfiy ijodining o’rganilish tarixi.                       
2. 
Lutfiy lirikasi. 
3. 
Lutfiy va Bobur.