Vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti tarix fakulteti
Download 0,57 Mb. Pdf ko'rish
|
milliy-manaviy tiklanishning yoshlar manaviyatini shakllantirishdagi ahamiyati
|
13
olib o’rganish mumkin. Ammo bugun biz uchun eng muhimi, tadqiq va tahlil uchun eng qulayi - ikkita: shaxs ma’naviyati va millat ma’naviyati. CHunki, birinchidan, ma’naviyatning asosiy namoyon bo’lishi shaxs ma’naviyati va millat ma’naviyati shaklidadir. Qolaversa, ijtimoiy guruh va toifalar millatning uzviy tarkibiga kirgani sababli, millat ma’naviyatini yaxshi tasavvur qilmay turib, undagi turli toifalarning alohida ma’naviy qiyofalarini gavdalantirishga urinish ishonchli xulosalar berishi mushkul. Ma’naviyat - Inson ruhidagi Borliq haqiqati bilan uyg’unlik der ekanmiz, bu bilan bir narsa aniq bo’ladiki, ushbu hodisaning yuz berish makoni va voqean mavjud bo’ladigan yagona zamini inson ruhiyati ekan. SHu sababli masalaga yuzakiroq qaragan
moddiyunchilar ba’zan ma’naviyatni ruhiyat bilan adashtiradilar. Buning sababi har ikkisi ham g’ayri moddiy bo’lganligidan hodisani uning sodir bo’lish makoni bilan farq qilmaslikdan kelib chiqadi. Inson ma’naviy kamolot imkoniga ega bo’lgan biz bilgan yagona moddiy mavjudot. SHaxs o’zidagi ma’naviy kamolot imkonini yuzaga chiqara boshlagan inson. Demak, SHaxs ma’naviyati ushbu sohani o’rganishda asosiy ob’ekt ekanligi o’z-o’zidan ravshanlashadi. SHaxs ma’naviyatini o’rganish ikki yo’nalishda bo’lishi mumkin. Birinchisi, muayyan shaxs ma’naviyatini o’rganish, ikkinchisi, ushbu hodisaning umumiy jihatlarini tasnif va tadqiq etish. Imkon nuqtai nazaridan, birinchi yo’nalishda faqat ayrim hodisalarni, masalan, o’tmish va bugunning umummilliy ahamiyatga ega bo’lgan buyuk shaxslari ma’naviy dunyosini o’rganish mumkin bo’lib, mohiyatan bu ish millat ma’naviyatining tarkibiy qismlarini o’rganish demakdir. CHunki Millat ma’naviyati, tom ma’noda olganda, ushbu millatga qaysidir bir tarzda aloqador hisoblanuvchi o’tmish, bugun va kelajakdagi barcha shaxslar ma’naviyatining majmuidan iborat. Har bir shaxs, o’zi buni chuqur idrok qiladimi, yo’qmi - qat’i nazar, biror elat yo millatga mansub bo’lmay iloji yo’q, hech bir inson eldan butkul ajralib yashamaydi. Prezidentning g’oyatda hikmatli iborasi bilan aytganda, har bir inson “o’zini xalqining bir zarrasi deb sezgandagina, u haqda o’ylab, mehnat qilib yashagandagina ma’naviyat bilan tutashadi” 17 . Buning ma’nosi, shaxs ma’naviyati voqelikda millat ma’naviyatidan ayru, undan tashqarida bo’lmaydi. SHunday ekan, mavjud ahvolni to’g’ri idrok etadigan bo’lsak, millat ma’naviyati haqida muayyan tasavvurga ega bo’lmay turib, alohida shaxs ma’naviyatini ham o’rganish imkondan tashqari. Bilim - cheksiz. CHunki voqelik – cheksiz. Inson ruhiyati cheksiz jilolarga ega, Borliq haqiqati asli behudud. Demakki, har bir shaxs ma’naviyati ikki karra bepoyon va cheksizdir(agarchi mantiqiy jihatdan cheksizlikning karrasi bo’lmasa ham). Millat ma’naviyati ushbu millatga qaysidir bir tarzda aloqador o’tmishda yashab o’tgan, bugun yashab turgan va kelajakda yashaydigan hududsiz bir miqdordagi shaxslar ma’naviyatining majmui bo’lgani sababidan 3 karra cheksizlik darajasidagi hodisa sifatida tasavvur etiladi. 18
17 Karimov I.A. Asarlar. 1-jild, s. 81. 18
Karimov I. A. «Jamiyatimiz mafkurasi xalqni xalq, millatni millat qilishga xizmat etsin» T.: «O’zbekiston», 1998. Karimov I.A. «M illiy istiqlol mafkurasi xalq e’tiqodi va buyuk kelajagiga ishonchdir» T.: «O’zbekiston», 2000. 14
Insonni tanish odobdan boshlansa, u bilan muloqot davomida axloqiy xislatlarini bila borasiz. Va’daga vafo qiladimi, do’stga sadoqati qanday, himmati va sahovati, jur’ati va shijoati, o’ktamligi va oriyati - barcha axloqiy fazilatlari birma-bir ko’z oldingizda namoyon bo’la boradi. Bu fazilatlar majmui zamirida esa yaxlit shaxs ma’naviyati nurlanadi. Axloq ma’naviyatga nisbatan surat, tashqi jihat bo’lsa, odob o’z navbatida axloqiy fazilatlarning yuzaga chiqishidir. SHu sababli insonni anglab yetish odobdan axloqqa, axloqdan ma’naviyatga qarab teranlashib boradi. Ammo shu bilan birga axloq odobga nisbatan, ma’naviyat esa axloqqa nisbatan keng qamrovli mohiyatlardir. Inson odobi uning barcha axloqiy fazilatlarini namoyon eta olmaganidek, shaxsning barcha axloqiy sifatlarini bir yerga jam etganda ham baribir, uning ma’naviy dunyosini to’liq qamrab olgan bo’lmaysiz. Asli ma’naviyat Haq nurining ko’ngil ko’zgusida aks etishi bo’lganligidan muayyan ma’noda ko’ngil egasining o’ziga ham oxirigacha ma’lum emasdir, g’aybga tutashdir. Allomalar inson ko’nglini tilsim ataydilar. Ko’ngil ko’zgusidagi ma’naviyat nuri tufayli har bir inson o’zi sehrli tilsimga aylanadi, mohiyatan cheksizlik kasb etadi. Demak, inson ko’ngli irfon xazinasi, Haq sirini o’zida yashirgan tilsim ekan. Inson shu sababli buyukdir. Irfon Haq sirini qalb bilan anglab yetish bo’lib, unga erishgan shaxs Orif deyiladi. Haq siri Tavhid ma’rifatidir. Bu oliy haqiqatni butun ko’lami va teranligi bilan tushunib yetish oson emas. Buning uchun inson atrof- voqelik, tabiatga, o’zga insonlar, bashariyatga, Vatan va millatga, ota-ona, farzand, do’stga nisbatan huquq va burchlarini mukammal anglab yetmog’i, o’zining ichki qudrati va salohiyati, ruhiyati, iroda va himmatini qalban his qilmog’i zarur. Har bir inson bu yorug’ olamga, bu sinov maydoniga bir oliy vazifa bilan kelgan. O’sha asl vazifasi nima ekanini topa bilmasa, tushunib yetmasa, bu dunyodan notamom o’tib ketmog’i mumkin. Ruh tarbiyasi va uning irsiyatga ta’siri haqida ajdodlarimiz ko’p ibratli kitoblar qoldirganlar. Jumladan, XIII asrda yashab o’tgan SHayx Najmiddin Kubroning iste’dodli muridi Najmiddin Doya qalamiga mansub “Mirsod ul-ibod min al-mabda ilal-maod” (Alloh bandalarining boshlang’ichdan tugallanishgacha bo’lgan hayot yo’li) risolasida ruhshunoslik va inson ma’naviy takomili haqida mufassal tahlil va mulohazalar mavjud. Bu kitobning millat ma’naviy takomiliga ta’sirini bilgan Xorazm xoni Muhammad Rahimxon Soniy (Feruz) XIX asrda maxsus topshiriq berib uni fors tilidan o’zbekchaga o’girtirgan va kitobat ettirgan. Risolaning birinchi bobi - debocha, 5 fasldan iborat ikkinchi bobi esa inson ruhining tabiati, ruh va tan nisbati kabi masalalarga oid bo’lib, mohiyatan ruhshunoslikka muqaddimadir. Kitobning eng asosiy qismi - uchinchi bob - 20 faslni o’z ichiga oladi. Unda inson tarbiyasining asosiy masalalari qamrab olingan. Olimning fikriga ko’ra, eng avvalo, inson tanasini to’g’ri tarbiyalamog’i lozim. Muallif tanani ruhning g’ilofi (qolipi) deb hisoblaydi. Uni pok tutmoq, halol mehnatga, to’g’ri turmush tarziga odatlantirmoq lozim. Ikkinchi navbatda, ruhiyatni(ko’ngilni) poklamoq talab etiladi. Ushbu birinchi bosqich, Doyaning
O’zbekiston Respublikasining Ta’lim to’g’risidagi qonuni -// O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1997 yil, 9-son.
15
tasavvuriga ko’ra, shariat bosqichidir. Uni temir ma’dani (rudasi) dan sof temir moddasini ajratib olish jarayoniga qiyoslash mumkin. Ikkinchi bosqich, ya’ni po’lat eritish, undan ko’zgu yasash, toblash va sayqallash ishlari mohir ustalarning zukko mahoratini talab etadi. SHu sababli o’tmishda bu yumushlar tariqat suluklarida, ulug’ shayxlar nazoratida amalga oshirilgan. Tariqat, ya’ni ma’naviy kamolot yo’li, inson nafsiga qayta ishlov berib, uni avval mumdek yumshatib, ko’ngil (dil) oynasini bunyod etuvchi olovli ko’raga o’xshatiladi. Ko’ngil ko’zgusiga shunday sayqal berish lozimki, u o’zida ilohiy nurni akslantirib, oy singari o’zi ham atrofga nur tarata boshlasin. Albatta, har bir inson mustaqil va samimiy ravishda butun vujudi bilan Borliq haqiqati sari intilmas ekan, hech qanday ma’naviy kamolotga erishib bo’lmaydi. Ma’rifat jarayoni ruhiyatda kechadi, tashqi vositalar bir ko’mak, xolos. “Axloqshunoslik” fani inson xulqining yaxshilanish jarayonlari qanday kechishini tadqiq etadi, ya’ni turli xulqiy xislatlarning o’zaro nisbati, ularning shaxs ma’naviy kamoloti bilan bog’liq ravishda qanday qilib axloqiy fazilatlarga aylanib borishi, axloqiy qusurlarning kelib chiqishi kabi masalalarni o’rganadi. SHundan kelib chiqib akademik Erkin Yusupov axloqni: “ijtimoiy munosabatlar zaminida alohida shaxs sifatida mavjud bo’lgan insonlarning o’z-o’zini idora qilish shakllari va me’yori, o’zaro muloqot va munosabatlarda ularga xos bo’lgan ma’naviy kamolot darajasining namoyon bo’lishidir” – deb ta’riflagan edi.
Axloq alohida insonning o’zgalarga munosabati sifatida siyosat sohasiga aloqadordir. Agar siyosatni keng ma’noda, har bir insonning o’zga insonlarga munosabati deb oladigan bo’lsak, bu soha shartli ravishda ikki qatlamdan iborat: huquq qatlami va axloq qatlami. Huquq qatlami qonunga tayanadi, axloq qatlami esa ma’naviy qadriyatlar asosida quriladi. Aksariyat holatlarda insonlar aro muomalalar axloqiy meyorlar asosida olib boriladi. Qachonki, kimdir yoki kimlardir axloqiy meyorlarni ochiqdan-ochiq va qo’pol ravishda buzsa, mensimasa, shundagina qonunlar ishga tushadi, axloqni jamoa qabul qilgan meyorlarni tan olmagan inson yoki insonlarni qonuniy asosda ko’pchilik qabul qilgan qoidalarga bo’ysunishga kuch ishlatib majbur qiladi. Davlatning paydo bo’lishi va birinchi navbatdagi vazifasi ham ayni shunga ya’ni ijtimoiy meyorlarni nazoratda tutib, jamiyat osoyishtaligini saqlashga qaratilgan. SHu nuqtai nazardan qaraganda, har bir jamoada insonlar ma’naviyati qancha yuqori bo’lsa, davlatning kuch ishlatib osoyishtalikni saqlash ehtiyoji ham shuncha kam bo’ladi. Forobiy nazarda tutgan “fozil shahar aholisi” ayni shu aksar aholisi yuksak ma’naviyat va, demak, yuksak axloq egasi bo’lgan jamiyat bo’lib, zamonaviy tilda biz buni “fuqarolar jamyati” (grajdanskoe obщestvo) deb atamoqdamiz. Vatanimiz azaldan bashariyat tafakkur xazinasiga unutilmas hissa qo’shib kelgan, asrlar mobaynida xalqimizning yuksak ma’naviyat, imon-e’tiqod, adolatparvarlik, ma’rifatsevarlik kabi ezgu fazilatlarni targ’ib etgan ma’naviy- axloqiy masalalarga oid asarlari, ularda ko’tarilgan chuqur falsafiy-tarbiyaviy g’oyalar bilan haqli ravishda faxrlansa arziydi. 19
19
“Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” to’g’risida//Barkamol avlod –O’zbekiston taraqqiyotining poydevori.-T.: SHarq, 1997 yil. 16
Ammo o’tmishimiz qancha buyuk bo’lmasin, kelajagimizning ulug’vorligi millatning har bir a’zosi, O’zbekiston Respublikasining har bir fuqarosi ushbu kelajakda Vatan ravnaqi, xalq farovonligi, inson baxti to’kis ta’minlanishi uchun qay darajada faollik ko’rsata bilishi va bu faolligining samaralari, unumi bilan belgilanadi. Buning uchun esa imon va ilm, iqtidor va iste’dod, iroda qudrati va maqsad yo’lida fidoiylik, keng dunyoqarash va erkin fikr kerak. Agar qaysi millat o’ziga mansub har bir insonnnig barcha ichki imkoniyatlari, iste’dodi ro’yobga chiqishiga sharoit yaratmas ekan, har bir shaxsning tashabbusi qadr topmas ekan, har bir yosh qalbida bilimga, tafakkurga, faol yaratuvchilikka intilish ishtiyoqi alanga olmas ekan, millat kamoli, mamlakat qudratining yuksalishi haqidagi gaplar og’izda qolib keta beradi. O’zbekiston xalqi eski tuzum asoratlaridan, milliy tabiatimizga yot bo’lgan mafkuraviy qarashlardan voz kechib, yangi hayot, demokratik jamiyat qurish, uning huquqiy asoslari va tamoyillarini belgilab, kuchli davlatdan kuchli fuqarolik jamiyati sari puxta huquqiy asos - O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga, milliy-axloqiy va ma’naviy, umummilliy, umumbashariy qadriyatlarga, demokratik va huquqiy davlat tamoyillariga, fuqarolik jamiyati asoslariga tayangan holda kelajak sari shahdam qadamlar bilan odimlamoqda. Bu yo’lda, albatta, ajdodlarimiz qoldirgan buyuk ma’naviy meros biz uchun mayoq bo’lib doimo yo’limizni yoritib turadi. Ammo o’zbek xalqi hechqachon milliy biqiqlik, faqat o’z millati erishgan yutuqlar bilan cheklanish tamoyilini tutgan emas. Qadimdan ajdodlarimiz jahon ilmi va madaniyati yutuqlari bilan qiziqib, ularni o’rganib, vaqti kelsa, ularga o’z ulushini qo’shib kelgan. SHu bilan birga xalqimiz hechqachon begona qadriyatlarni ko’r-ko’rona o’zlashtirish yo’lidan borgan emas. Faqat o’tgan asrning 70 yili davomidagi dunyoqarash va mafkura masalasida marksizmning totalitar taziyqi ma’naviy-axloqiy jihatdan ham millatimiz ongida og’ir asoratlar qoldirdi. Bu narsa ayniqsa ziyoli toifasining bugungi kayfiyatida sezilib qolmoqda. Yuqorida ta’kidlanganidek, jahon ilmida ma’naviyat sohasi yaxlit holida tadqiq mavzusi (ob’ekti) bo’lmaganligi uchun uning turli jihatlari turli fanlar tarkibida o’rganildi. Bular ichida, ayniqsa, falsafa va uning tarkibiy qismi hisoblangan etika (axloqshunoslik) fani asosiy o’rin tutadi. SHu sababli biz jahon ilmi rivojida axloq va ma’naviyat nisbatini ko’proq ushbu fanlar doirasida kuzatishga harakat qilamiz.
Ma’lumki, bugungacha bashariyat juda uzoq tarixiy jarayonni boshdan kechirgan, buyuk ma’naviy kamolot yo’lini bosib o’tgan. Xo’sh, ushbu ma’naviy- axloqiy kamolotning sababi, manbai nima, nega yer yuzida tarqalgan minglab tirik jonzotlar ichida ma’naviy-axloqiy kamolot faqat inson zotiga nasib etdi, boshqa bir biologik mavjudotga emas? Bu masalaning talqinida ikki xil yondoshuvni kuzatish mumkin. Moddiyunchilar insonning ruhiy (aqliy va ma’naviy-axloqiy) kamolotini, boshqa biologik mavjudotlardan farqlanishini ming yillar davomida
Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar(qo’llanma). T.: «Yangi asr avlodi», 2001 yil. Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar.(darslik) T.: «O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati», 2003 yil.45 b
17
yuz bergan uzoq muddatli takomil jarayoni sifatida tasavvur qiladilar. Bu jarayonda inson zoti qachondan boshlab, o’zga jonivorlardan aniq farq qila boshlagani, asl mohiyatiga ko’ra inson va hayvon orasidagi chegara masalasi muammoga aylanadi. Agar ilohiy kitoblar mazmuniga e’tibor qiladigan bo’lsak, inson yaratilishidan o’zga mavjudotlardan farq qiladi. Bu farq birinchi navbatda bani bashar mohiyatida ma’naviy kamolot imkoni mavjudligidadir, uning axloqiy fazilatlar kasb eta olishi ham shu bilan bog’liq. Bu ma’naviy kamolot imkoni o’z- o’zidan yuzaga chiqmaydi. Buning uchun muallimlar, tarbiyachilar, ya’ni ziyo ahli lozim. Alloh taolo insoniyatni Haq yo’liga da’vat qilish uchun ilk ziyolilar – payg’ambarlarni mas’ul qilgan. Insoniyat tarixida Odam atodan boshlab necha ming payg’ambarlar o’tgan. Ular o’zlariga bevosita vahiy tarzida nuzul etgan Oliy haqiqat sirlarini o’z qavmlariga yetkazib borganlar.
Bizning nazarimizda, insonning hayvondan farqi, yaqin-yaqinlargacha marksistlar da’vo qilganidek, mehnat tufayli emas (ko’plab uy hayvonlarini Inson mehnat qilishga majbur qiladi), balki nikohning tartibga solinishi bilan boshlangan. Tarixchi olimlar bashariyat tarixining boshlanishi haqida yozganda ibtidoiy gala va urug’ jamoani o’zaro farq qiladilar. Ularning tasavvurlariga ko’ra, ilk odamsimon mavjudotlar ibtidoiy gala sifatida umr kechirganlar, keyinroq urug’ jamoa shakllangan. Ushbu ikki guruhning asosiy farqi shundaki, ibtidoiy galada barcha hayvon galalari kabi erkak va urg’ochi orasidagi munosabatlar muayyan tartibga solinmagan, urug’ jamoada esa muayyan nikoh qoidalariga qat’iy rioya qilingan. Ma’lumki, insondan o’zga mavjudotlarda ushbu qoidalarga rioya qilish urf bo’lgan emas. Biologik jihatdan buning qat’iy zarurati ham yo’q. Demak, bu farqlanish asosan ma’naviy-axloqiy xususiyatga ega. Bunday tartibni ibtidoiy inson o’z aqli bilan o’ylab topishiga bovar qilib bo’lmaydi. SHunday ekan, bunday tartib ilohiy vahiy asosida payhambarlar tomonidan joriy qilingani ehtimolga yaqinroq. Har holda bashariyat tarixi, ma’naviyat nuqtai nazaridan qaraganda, ibtidoiy galadan emas,
urug’ jamoa(rodovaya obщina)ning shakllanishidan boshlanadi, desak durust bo’ladi.
Yevropa
qadimshunoslari insoniyatning ijtimoiy rivojini mehnat qurollarining takomillashuvi bilan bog’lab, ilk tarixiy bosqichni tosh asri deb ataydilar. XIV asr arab tarixchisi Ibn Xaldun bu davr ijtimoiy munosabatlarini ibtidoiy jamoa ( “badaviya” jamoasi) deb ta’riflagan. Bu davrda inson va tabiat orasidagi munosabat nihoyatda yaqin bo’lgan. «Avesto»ning bizgacha saqlanib yetib kelgan to’rt qismidan biri «Vendidad» kitobining ikkinchi bobida Jamshid (asli Yima vaxishta - go’zal Yima) haqidagi asotir (mif) bayon qilinadi. Ushbu asotir mazmuni quyidagicha:
Butun olamlar parvardigoridan Zardushtga payg’ambarlik rutbasi inoyat bo’lgach, u tangriga murojaat qilib so’raydi: «Ey, butun dunyoning yaratuvchisi, muqaddas zot Axura Mazda (Oliy bilimlar egasi)! Sen mendan ilgari insonlardan qay biri bilan suhbat qilgansan, kimga ilk bor Axura Mazdaning muqaddas dinidan ta’lim bergansan!»
Oliy bilimlar egasi bo’lmish yagona tangri unga shunday javob qiladi: «Ey, Haq bandasi Zardusht! Sendan ilgari men ilk bor insonlardan Yima (Jamshid)ga, chorva va yilqi podalari egasi o’shal go’zal insonga xabar yo’lladim. 18
Men unga: «Ey, Vivaxvanta o’g’li go’zal Yima! Sen mening dinimni o’rganib, uni himoya etishga tayyorgarlik ko’rgin», dedim. Ammo, ey, Zardusht, ul go’zal Yima shunday javob qildi: «Men bunday vazifa uchun yaratilmagan bo’lsam, o’qimagan bo’lsam, men din-e’tiqodni chuqur o’zlashtirish va himoya qilishga qodir emasman». SHunda, ey, Zardusht, Men - Axura Mazda - unga buyurdim: «Agar sen, ey, Yima, mening dinimni o’zlashtirish va himoya qilishga tayyor bo’lmasang, unda men yaratgan dunyoni obod qil, kengaytir. Sen ushbu yer yuzini himoya qilishga, ehtiyotlashga va boshqarib turishga mas’ul bo’l!» Va, ey, Zardusht, ul go’zal Yima menga javob qildi: «Men sen yaratgan dunyoni obod qilaman, uni kengaytiraman, uni himoya qilishga, ehtiyotlashga, boshqarib borishga men tayyorman.» 20 SHundan so’ng 900 yil davomida Yima (Jamshid) yer yuzini obod qilib, turli hunarlarni joriy qildi. Boy moddiy madaniyat bunyod etildi. Ammo umrining oxirida Jamshid yutuqlardan g’ururlanib ketib, kibrga berildi. O’zini «yaratuvchi» e’lon qilib, butun xalqdan o’ziga sajda qilish, sig’inishni talab qila boshladi. SHungacha, rivoyat qilishlaricha, o’lim ham, kasallik ham, sovuq ham, ochlik ham bo’lmagan ekan. Jamshid o’zini «xudo» deb e’lon qilgach, yer yuziga o’lat tarqaydi, ochlik va qahraton sovuq boshlanadi va shundan keyin dahshatli yovuz kuch - Aji Dahaka yurtga bostirib kirib, o’z hukmronligini o’rnatgan va ming yil yurtni zulmat qoplagan ekan. «Avesto» kitobida insonning aqliy takomilidagi asotir tafakkur bosqichi o’z ifodasini topgan. SHu sababli undagi voqealar bayoni ham asotir (mif) shaklida bo’lib, tarixiy voqelik o’ziga xos talqin etiladi. Masalan, Qadimgi dunyodagi hukmdorlar shaxsining ilohiylashtirish an’anasi (Misrda fir’avnlar shaxsiga sig’inish, Vavilon va Ashshurdagi, hatto Rim imperiyasidagi shunday tamoyillar) yuqoridagi asotirda muayyan darajada o’z aksini topgan. Qanday bo’lganda ham «Avesto»da tasvirlangan Jamshid davri shartli ravishda insoniyat ma’naviy kamolotining birinchi bosqichi - tosh asriga ishora, deb qabul qilish mumkin. Bu davr qancha muddat davom etgani haqida hozir fanda turli bahslar ketmoqda, lekin bir necha ming yillar davom etgani shubhasiz. Bu davrda inson turli tosh qurollar yasash va ulardan foydalanishni o’rgandi, kamon va o’q yoy, ibtidoiy sopol idishlar kashf etildi, ibtidoiy chorvadorlik va dehqonchilik shakllandi, ilk uy hayvonlari va madaniy o’simliklar paydo bo’la boshladi. Bu davrda bani bashar ilk bor tabiat va inson aro uyg’unlik mavjudligini his eta boshladi, yaratuvchilik mehnatining samarasini ko’rdi. Inson ruhida uning hayoti uchun muhim bo’lgan Ona tabiatga mehr, yer, suv, olovni e’zozlash, yaratuvchilik mehnatini qadrlash kabi ma’naviy fazilatlar paydo bo’ldi.Insonga faqat atrof-voqelik haqida, odobu axloq qoidalari haqida bilim berishning o’zi uning ma’naviy-axloqiy tarbiyasi uchun yetarli bo’lmaydi. Unda iroda qudrati, mas’uliyat tuyg’usini shakllantirish, ko’nglida atrof-tabiatga, mehnatga, kasbga, ilmga, o’zga insonlarga mehr uyg’otish, dilida ulug’ maqsadlar tug’ilishiga erishish lozim. Masalan, tan olib aytish kerakki, Vatan yoki Adolat tuyg’usi haqida kitoblarda yozilganlarni o’qib chiqqan odam darhol Vatanning qadriga yetadigan, yoki Adolatga xiyonat
20
19
qilmaydigan bo’lib qoladi, deb tasavvur qilish o’ta soddalik bo’lur edi. Har bir inson Vatan, Millat, Adolat timsol-tushunchalarining o’z ruhidagi poydor ma’naviy qadriyatlarga aylanishi uchun o’zgalar ibratida sinashi, bu yo’lda riyozat chekishi, ularga nisbatan ko’nglida mehr uyg’onishi zarur. Bunga turli yo’llar, turli vositalar bilan, birinchi navbatda yosh avlod tarbiyasiga samimiy (chin ko’ngildan) va izchil yondoshuv, tinimsiz izlanishlar bilan erishiladi. Mustaqil O’zbekistonda milliy ta’lim tizimini jahon meyorlariga moslashtirish bo’yicha salmoqli islohotlar amalga oshirildi va bugungi kunda ularning dastlabki samaralari ko’zga tashlanmoqda. Ammo bu sohada ajdodlarimiz bizga meros qoldirgan beqiyos boylik juda katta imkoniyatlarni o’z xazinasida asrab kelmoqda-ki, ularni to’liq ishga solish nafaqat millat tarbiyasiga, balki jahon pedagogika ilmi rivojiga ham o’z sezilarli ulushimizni qo’shishga sabab bo’lishi mumkin.
Yan Amos Komenskiy (1592-1670) “Buyuk didaktika”ni orzu qilganda zamon butkul boshqacha edi. Bu ulug’ muallim va uning izdoshlari jahon ta’lim- tarbiya tizimida amalga oshirgan inqilob XX asrning birinchi yarmiga kelib, nafaqat Yevropada, balki yer yuzining deyarli barcha mamlakatlarida keng joriy etildi va insoniyat taraqqiyotida katta burilish yasadi. Bu tizim asosan ilm ma’rifati (ilm tarbiyasi) tamoyilini bosh yo’nalish qilib olgan edi va, darhaqiqat, jahon ilmining yuksak taraqqiyotini ta’minlashga hal qiluvchi hissa qo’shdi. 21
Ammo bugungi kunga kelib ilm-fan shunday taraqqiy etdi-ki, endi, birinchidan, “barchaga barcha narsani o’rgatish”(“uchitь vsex vsemu”) printsipini astoydil amalga oshirish mohiyatan mumkin bo’lmay va kerak bo’lmay qoldi. Ikkinchidan, yosh avlod tarbiyasida XVII-XVIII asr Yevropa ma’rifatchilari tasavvur ham qilmagan muammolar birinchi darajali ahamiyat kasb eta boshladi. SHunday qilib, XXI asr boshlanishida ta’lim-tarbiya tizimini yana tubdan yangilash ehtiyoji kun tartibiga qo’yildi. Avvalo, ta’lim, ya’ni yoshlarga ilm berishning ahamiyatini aslo kamsitmagan holda, ta’kid etish lozimki, bugungi sharoitda asos urg’uni tarbiya masalasiga qaratmoq payti keldi. Endi “ta’lim-tarbiya” haqida emas, balki tarbiya va ta’lim haqida gapirganimiz ma’qulroq bo’lib qoldi, ya’ni tarbiya masalasini oldingi o’ringa o’tkazish davr taqozosiga aylandi. Nafaqat XVII-XVIII asr Yevropa ma’rifatchilari, balki XX asr boshlaridagi o’zimizning ma’rifatchilarimiz ham agar bolaga xolis bilim berilsa, yosh avlod to’g’ri yo’lni o’z aqli bilan topib oladi, degan aqidaga qattiq ishonar edilar. Vaholanki, hayot murakkab ekan, bolaga xolis bilim berishning o’zi bo’lmas ekan, “xolis bilim” niqobi ostida yosh avlod ongiga turli buzg’unchi mafkuralar ham ta’sir va taziyq ko’rsatishi mumkin ekan. Tarixning oxirgi 70 yillik achchiq saboqlari buni isbot qildi. Qolaversa, Yevropa ma’rifatchilari ko’zda tutgan xolis bilim faqat aniq va tabiiy fanlarga nisbatan birmuncha to’g’ri bo’lib chiqdi, ularning terminologiyasi bilan ifodalaganda, “ijtimoiy-gumanitar fanlar” tizimida, bizning ajdodlarimiz merosiga tayangan holda bugungi kun qarashlarimizga binoan olsak, “ma’naviyat sohasiga oid fanlar” tizimida bunday
xolislik va umumjahoniy meyorlar hanuz qoniqarli
21
N.Jo’raev. SH. Azizov. «Ijtimoiyot asoslari».T.: «Ma’rifat-Madadkor», 2003.76 b
20
mukammallikka ega emas ekan. Bugungi kunda milliy tarbiya masalasi borgan sari dolzarblashib bormoqda. Biz endi bu sohada Yevropa ilmi erishgan yutuqlarni nazardan qochirmagan holda o’z milliy ma’naviy merosimiz an’analariga muvofiq mustaqil tarbiya tizimini ishlab chiqishimiz birinchi darajali vazifaga aylanmog’i kerak. Buning uchun, birinchidan, yuqorida tilga olingan (bugungi kunda Yevropa pedagogikasining asosini tashkil qiluvchi) “ilm ma’rifati” tamoyiliga qo’shimcha ravishda qadimdan milliy tarbiyamizga xos bo’lgan “mehr ma’rifati”, “riyozat ma’rifati”, “ibrat ma’rifati” tamoyillarini ham tarbiya nazariyasiga kiritish va ongli va to’laqonli ravishda tarbiya amaliyotiga tatbiq etish lozim bo’ladi. Demakki, ushbu tamoyillarni qachon (qaysi yoshda) va qanday usullar bilan tarbiya jarayonida qo’llash tartib-qoidalarini puxta ishlab chiqish, ya’ni farzandlarimiz tarbiya jarayonining turli davrlariga (oilada bola dunyoga kelmasidan ilgari bo’lg’usi ota- ona, ya’ni kelin-kuyovlarni oila qurish va bola tarbiyasiga tayyorlashdan boshlab, yangi tug’ilgan bolaga munosabat, bog’cha tarbiyasi, boshlang’ich maktab, tayanch maktab, ya’ni 5-9 sinflar, kollej va litseylar, oliy maktab, oliy toifali mutaxassislar tayyorlash, ya’ni magistratura, aspirantura, doktoranturagacha) xos bo’lgan barcha inson jismidagi anatomik, fiziologik va uning ruhiyatidagi o’zgarishlarni hisobga oluvchi mukammal tizim yaratish va uni hayotga joriy qilish yo’llarini aniqlash taqozo etiladi. Ikkinchidan, yosh avlodda o’z hayotiga, oila a’zolariga nisbatan, Vatan va millat oldidagi, balki atrof-tabiat, butun kurrai zamin va jami bashariyat oldidagi mas’uliyat tuyg’usini shakllantirish bugungi kun pedagogikasining eng muhim masalasi ekanligini barcha qiyinchiliklari bilan ro’yi-rost ko’ra bilish va shunga yarasha choralar tizimini ishlab chiqish kerak bo’ladi. Bu muammoni to’g’ri yechimiga erishish uchun pedagogik ta’lim sohasida nimalarga e’tibor qaratish va qanday o’zgarishlarni amalga oshirish lozimligini aniqlab, uni hayotga joriy etish ham talab etiladi.
Download 0,57 Mb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish