Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент кимѐ-технология институти

Абу Бакр Муҳаммад ибн Жаъфар Наршахий (899-959) нинг илмий асарлари 
тўғрисида маълумотлар жуда кам. Унинг фақат «Тарихи Бухоро» («Бухоро тарихи») 
асари бизгача етиб келган. «Бухоро тарихи» асари ўзининг илмий аҳамиятини 
йўқотмаган ва ҳозирги кунда сомонийлар даври тарихи бўйича энг ноѐб, қимматли 
асар ҳисобланади. Асарда Сомонийлар давлатининг сиѐсий, иқтисодий, маданий, 
ижтимоий ҳаѐтга оид маълумотлар келтирилган. 
IX-XII аср фан ва маданиятининг равнақини Абу Райҳон Берунийсиз (973-1048 
йй.) тасаввур қилиш мумкин эмас. У ўз замонасининг барча фанлари физика, 
математика, астрономия, геодезия, тарих, математика, география ва бир неча бошқа 
фанларни пухта эгаллаган олим бўлган.
Беруний улкан мерос, ўз даври илм-фанининг турли соҳаларига оид 160 дан 
ортиқ асарлар, бир неча тиллардан қилинган таржималар, турли ѐзишмалар қолдирди. 
Улар орасида жаҳон фанида энг ишончли ва муҳим манбалар сирасига киритилган. 
«Қадимги халқлардан қолган ѐдгорликлар», «Геодезия», «Ҳиндистон», «Масъуд 
қонуни», «Сайдана» (Минералогия) каби асарлари алоҳида ўрин тутади. Ўрта 
асрлардан бошлаб, хусусан, XIX асрда, унинг асарлари лотин, француз, инглиз, 
немис, форс, турк тилларига ўгирилди. 
Абу Али Ибн Сино (980-1037 йй.) 17 ѐшидаѐқ олим сифатида шаклланиб, табиб 
деган ном чиқаради. Абу Али ибн Синонинг араб тилида яратган 5 жилдли ―Ал-
Қонун‖ (―Тиб қонунлари‖) асари тиббиѐтга оид беназир асардир. У илм-фаннинг 
бошқа соҳаларида ҳам баракали ижод қилган бўлиб, ―Донишнома‖, ―Инсоф китоби‖, 
―Нажот китоби‖ ва бошқалар асарларни яратган. 

---

44 
Маҳмуд Қошғарий (1029-1038 йй.) «Девони луғоти турк» ва «Жавоҳири наҳр» 
«Турк тили синтаксиси асослари» асарларини ѐзади. Минг афсуслар бўлсинки, охирги 
асари ҳанузгача топилмаган. Маҳмуд Қошғарийни бутун илм оламига танитган 
«Девони луғоти турк» асаридир. Бу китоб араб тилида ѐзилган. Унда олим кўп йиллар 
давомида туркий қабилалар орасида олиб борилган кузатишлар асосида туркий 
тилларни қиѐсий ва тарихий усуллар билан таҳлил қилган ва бу тилларнинг ўзига хос 
хусусиятларини очиб беришга ҳаракат қилган.