Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент кимѐ-технология институти

хоқон – ҳукмдор, подшо 
хутба – жума ва улуғ айѐм кунлари масжидда имом хатиб томонидан айтиладиган 
ояту ҳадислар, панд-насиҳатлар. Шунингдек, ўрта асрларда халифа ва маҳаллий 
ҳукмдор номини тилга олиб имом томонидан ўқиладиган дуо ҳам хутба дейилган. 

---

33 
Чағониѐн – Ўрта асрларда Мовароуннаҳрдаги қадимий вилоят. Уни ҳозирги
Сурхондарѐ вилояти ҳамда қисман Тожикистон Республикаси ҳудудида жойлашган 
бўлган. 
шайх ул-ислом – энг юқори поғонада турувчи ҳуқуқшунос шахс 
шод – Турк хоқонлигидаги туман – ўн минглик лашкар бошлиғи 
ябғу, жабғу – эл-юрт ҳокими, маҳаллий ҳоким 
ўрда – 1. Туркий ва мўғул халқларида ҳарбий-маъмурий ташкилот, манзилгоҳ. 
Ўрта асрларда олий ҳукмдорлар қароргоҳи, пойтахти; 2. Подшоҳ, хон ѐки бирор 
олий мартабали шахснинг ҳарами. 
қаср – сарой 
Қуръони Карим – мусулмонларнинг муқаддас китоби 
қўрғон, қўрғонча – атрофи баланд пахса девор билан ўралган дарвозали турар жой 
ғазавот – дин учун кураш. Исломда ғайридинларга қарши мусулмонларнинг 
муқаддас уруши. 
Ҳадиси Шариф – Муҳаммад пайғамбарнинг насиҳатлари, кўрсатмалари ва 
фаолияти билан боғлиқ аҳлоқий, ҳуқуқий меъѐрлар. 
 
5-мавзу: IX-XII асрларда ўзбек давлатчилиги: сиѐсий, ижтимоий ва 
иқтисодий ҳаѐт 
Р е ж а : 
1. IX-XII аср бошларида Тоҳирий, Саффорий ва Сомонийлар давлатлари. 
Уларнинг сиѐсий, иқтисодий ва ижтимоий ҳаѐти. 
2. Қорахонийлар, Ғазнавийлар давлатларининг ижтимоий ва иқтисодий ҳаѐти. 
3. Хоразмшоҳ сулоласининг ўрнатилиши, ижтимоий, иқтисодий ва маданий 
ҳаѐт. 
 
1. Араб халифалиги ҳудудида маҳаллий халқнинг ҳукмрон маъмурлар зулмига 
қарши қўзғолонлари авж олгач, халифалик ўзларига содиқ маҳаллий зодагонларни 
тобеъ ерларни бошқаришга жалб қила бошладилар. Шу муносабат билан Хуросондаги 
тоҳирийлар хонадони кучаяди. Сейистон ҳокими Абумуҳаммад Талха ибн Абдуллоҳ 
қўлида мазкур хонадон бошлиғи Розиқ хизмат қилган. Унинг Мусъаб, Ҳусайн ва 
Тоҳир деган фарзандлари Ҳирот вилоятидаги Бушанж шаҳрини бошқаришган. 
Маълумки, Хорун ар-Рашид (786-809 йй.) вафотидан кейин унинг ўрнига катта 
ўғли Амин халифа бўлди. Хуросон ноиби бўлиб турган унинг кичик ўғли Абдулла 
(кейин Маъмун лақабини олган) ҳокимият учун курашда Тоҳир ѐрдамидан 
фойдаланади. Тоҳир қўмондонлигидаги қўшинлар Амин лашкарларини тор-мор 
келтиради. 813 йили Маъмун Бағдодни эгаллагач, Тоҳирни сипоҳсолор этиб 
тайинлайди. 821 йилда эса Тоҳир Хуросон вилоятига ноиб бўлади. 822 йили Тоҳир 
ўлдирилгач, унинг ўғли Талха (822-828 йй.) ҳоким бўлади. Ундан кейин Тоҳирнинг 
иккинчи ўғли Абдуллоҳ (828-844 йй.) тахтга ўтирди. 833 йилда Маъмун вафот этгач, 
Абдулла ўзини халифаликдан мустақил деб эълон қилди. Давлат пойтахти Марв 
(кейин Нишопур) бўлди. Тоҳирийлар давлатига Табаристон, Журжон, Рай, Кирмон, 
Хуросон, Сейистон, Мовароуннаҳрнинг жанубий қисми кирган. Халифа Маъмунга 
хизматлари эвазига мулкка эга бўлган Сомонхудотнинг набиралари Нуҳ (Самарқанд), 
Аҳмад (Фарғона), Яҳѐ (Чоч ва Истаравшан), Илѐс (Ҳирот)лар номига бўлса ҳам, 
тоҳирийларга қарам эди. 

---

34 
IХ аср ўрталарида аҳолининг қуйи табақасидан бўлган саффорийлар мавқеи 
кучаяди. Яъқуб ибн Лайс ва унинг Амир, Тоҳир ва Али деган инилари 861 йилда 
Сейистонни, 867 йили Ҳирот ва Бушанжни, 869 йилда Кирмон ва Форсни қўлга 
киритадилар. 871 йилда халифа Мўътамид (870-892 йй.) Яъқубни Балх ва Тохаристон 
ҳокими этиб тайинлаш ҳақида ѐрлиқ жўнатади. 873 йилда Яъқуб тоҳирийлар 
ҳукмдори Муҳаммад ибн Тоҳирнинг қўшинларини тор-мор келтириб, тоҳирийлар 
давлатига барҳам беради, янги Саффорийлар давлати ташкил топади. Мамлакатда 
содир бўлган бундай сиѐсий ўзгаришдан сўнг Мовароуннаҳр Хуросондан ажралиб ўз 
мустақиллигини тўла тиклаб олиш имконига эга бўлди.