Гулистон давлат университети

2. И.Каримов. Баркамол авлод орзуси -Т.: 98. 
3. Бекмуродов А. Социология асослари -Т.:-1994. 
4. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т.:92. 
5.
Алиқориев Н.С. Умумий социология - Т.: 1999
6.
Инсон тараққиёти тЎ\рисида щисобот - Т.: 1998
10-МАВЗУ. ИНСТИТУТЛАР, ТАШКИЛОТЛАР ВА ТИЗИМЛАР
СОЦИОЛОГИЯСИ. 
10.1. Социологияда социал институтлар. Социал институтлар амал
қилишининг объектив ва субъектив асослари. 
10.2. Социал ташкилотлар, уларнинг таркиби ва асосий элементлари. 
10.3. Социал тизимлар ва уларнинг асосий хусусиятлари. 
10.1. Социологияда социал институтлар. Социал институтлар амал
қилишининг объектив ва субъектив асослари. 
Социал институт (лотинча- institutum, русча лу\авий маъноси- 
установления, Ўзбекча маъноларда, биринчидан, низом, қоидалар ёки 
уларнинг тЎпламини, иккинчидан, мащкама, муассасаларни билдиради). 
Социал институтлар ёки институционал социология махсус назарий 

---

91 
йЎналишдир. Социологияга социал институт тушунчаси щуқуқшунос 
фанларидан кириб келган. Юриспруденцияда социал институтлар 
дейилганда, ижтимоий- щуқуқий муносабатларни идора қиладиган щуқуқуий 
нормалар (меросхЎрлик мулкка эгалик, оила ва никощ институтлари) 
тушунилади. Институтцонал социология- ижтимоий щаётни ташкил 
этишнинг ва идора этишнинг (бошқаришнинг, регуляция қилишнинг) 
барқарор шаклларини Ўргатувчи сощадир. 
Социал институтларни конкрет ташкилот ва гурущлардан фарқлаш лозим. 
Юзаки кЎринишда, социал институт муайян вазифани бажарувчи одамлар, 
муассасалар, идоралар мажмуи сифатида гавдаланади. Мазмунига кЎра эса 
социал институт ва шахсларнинг конкрет вазиятларда амал қиладиган 
мақсадга мувофиқ, расмий ва норасмий, барқарор, стандартлашган тамойил, 
нормалар, Ўрнашмаларини билдиради.
Социал институт, қисқача таърифда, одамлар социал ташкиллашган ва 
регуляция қилинадиган фаолиятларни англатади. Социал институтлар щатти-
щаракатининг нисбатан барқарор шакллар намуналарини, авлоддан-авлодга 
Ўтувчи анъаналар, одатларни қайта такрор щосил қилинишини щам 
таъминлайди. Социал структурага кирувчи щар бир социал институт муайян 
ижтимоий ащамият вазифаларни адо этиш учун ташкил топади, щар бир 
социал институт фаолият мақсади, унга эришишни таъминловчи конкрет 
функциялар, ушбу институтга хос бЎлган социал позиция ва роллар 
шунингдек, мақсадга мувофиқ, керакли щатти-щаракатни ра\батлантирувчи 
ва девиант (о\ма) щатти-щаракатларга қарши қаратилган тазйиқлар 
(санкциялар) тизими билан тавсифланади. 
Жамиятнинг иқтисодий, сиёсий, маънавий, щуқуқий ва халқаро сощаларига 
хос бЎлган социал институтларни ажратиб кЎрсатиш мумкин. Сиёсий 
институтлар муайян щокимият мажудлигини, иқтисодий институтлар эса 
моддий 
неъматларнинг 
ишлаб 
чиқарилишини, 
тақсимланишини 
таъминлайди. Жамиятнинг мущим институтларидан бири оила щисобланади. 
Унинг фаолияти (ота-оналар, ота-оналар ва болалар Ўртасидаги тарбия 
усуллари) щуқуқий ва ижтимоий нормалар билан белгиланади. Бундан 
ташқари жамиятда бир қатор ижтимоий- маданий институтлар (маориф, 
со\лиқни сақлаш тизимлари, маданий-тарбиявий муассасалар, фан ва дин 
институтлари) амал қилади. 
Социал институтлар социал мущит билан Ўзаро таъсирда бЎлади. Бу Ўзаро 
таъсир нормал тарзда, шунингдек норманинг бузилиши шароитида щам 
бЎлиши мумкин. Щар қандай реал жамиятда норматив тартиботга 
бЎйсунмайдиган аномик щодисалар бЎлиши табиийдир. 
Амал қилиш доираси ва вазифаларига қараб социал институтларнинг 
қуйидаги кЎринишларини ажратиб кЎрсатиш мумкин:
1. Реляцион институтлар. Бу институтлар жинс ва ёшдан тортиб то 
касб-маш\улот тури ва қобилияти мезонларига асосан жамиятнинг ролга оид 
таркибини аниқлаб беради; 
2. Регулятив (идора этиш) социал институтлари. Бу институтлар 
шахсий мақсадларнинг жамиятда амал қилиб турган нормаларига дащлсиз 

---

92 
щолда амалга ошиш чегараларини ва бу чегарадан чиқиб кетилганда 
қЎлланиладиган санкцияларни (бунда социал назоратнинг щамма 
механизмлари щам кириб кетади) белгилаб беради; 
3. Интегратив (уй\унлаштирувчи) социал институтлар. Бу институтлар 
бир бутун тузумга жамият манфаатларини қондиришга маъсул бЎлган 
социал ролларни ифодалайди; 
4. Анъанавий социал институтлар. Бу социал институтлар одат, 
маросимлар ва қариндош-уру\чилик томонидан қатъий белгиланган нормалар 
билан бо\лиқдир; 
5. Маданий социал институтлар. Дин, санъат, адабиёт билан бо\лиқ 
муассасалар.
Институционал социологияда социал институтларнинг бажарадиган асосий 
вазифалари қуйидагилардан иборат: 
а) жамият аъзоларини такрор ишлаб чиқариш. қайтадан тиклаш; 
б) социализация (индивидга ижтимоий ащамиятли бЎлган қадрият ва 
нормаларни етказишнинг турли хил шакиллари); 
в) ишлаб чиқариш ва тақсимот; 
г) тартибга риоя қилиш ва ащлоқни сақлаб туриш.
Жамият тараққиётининг щар бир босқичи унга мос бЎлган муайян социал 
институтлар амал қилиниши тақозо этади. Щозирги замон цивилизацияси 
томон қадам ташлаётган мустақил мамлакатимизда янги мақомга монанд 
бЎлган социал институтлар шаклланиши жараёни рЎй бермоқда. Булар 
иқтисодий сощада - бозор иқтисодиёти амал қилишига хизмат қиладиган 
социал институтлар; 
сиёсий сощада - демократик щокимият турли бЎ\инлари фаолиятини 
таъминловчи социал институтлар; щамда жамият барча жабщаларида янги 
жамият тарзига щозирловчи турли хил социал институтлардир. Президент И. 
Каримов изчил тадбиқ қилаётган концепцияга мувофиқ янги социал 
институтлар анъанавий социал институтларга мутлақо қарама-қарши 
қЎйилмасдан, балки жамиятимизнинг Ўтмиши, щозирги куни ва келажаги 
ворислигини таъминлашга хизмат қиладиган, жамиятдан бегоналашмаган, 
мамлакатимиз минтақасига мос келадиган социал институтлар фаолиятига 
йЎл очиб берилмоқда.