Umumiy biologiya

boshlarida kunduzgi temperatura 30—35° va havo namligi 25—30% bo’lganda 
o’tkazdik.  Kun isib ketgan soatlarda asalarilarning kontrol uyalaridagi asalarilar 
g‘uj  bo‘lib,  ishlamayotganini  qayd  qildim.  Havo  sun‘iy  yo‘l  bilan  namlanganda 
asalari  oilalari  paxta  dalasida  4—5  soat  ortiq  ishlagan,
; 
ona  asalarilar  esa  intensiv 
ravishda urug‘langan tuxumlarni qo‘ydi. Bu qishgi oziq, zapasining ko‘payishiga va 
asalarilarning qishdan yaxshi chiqishiga yordam bergan. 
  Asalarilarning uchish faoliyati. 
Yosh  asalarilarning  arixonadan  birinchi  marta  uchib  chiqishi  iskab  uchish  yoki 
o‘ylab uchish deyiladi. Uchib chiqqan yosh arilar bunday vaqda arixonaning oldida, 
2—2,5  metrdan  nari  ketmasdan  boshlarini  arixonaning  og‘ziga  qaratib  uchib  turadi, 
bir  necha  minutdan  so‘ng  arixonaga  qaytadi.  Iskab  uchish  vaqtida  asalarilar 
ichagidagi  chiqindi  massasini  chiqarib  tashlaydi.  Keyin  uzoqroq  masofalarga 
taxminiy  uchib  25  minutgacha  yuradi.  Shunday  uchishlar  vaqtida  asalarilar  o‘z 
uyasining  joylashishi,  tevarak-atrofidagi  buyumlar,  joyning  xususiyatlari  bilan 
tanishadi.  Ular  5—15  kunligida  birinchi  marta  rosmana  uchib  ketadi.  Normal 
rivojlangan  oilalarda  asalarilar  birinchi  marta  suv,  nektar  va  gulchang  yigish  uchun 
14—21  kunligidan  boshlab  uchib  ketadi.  Agar  ba‘zi  sabablarga  ko‘ra,  oilada 
uchadigan katta arilar bo‘lmasa, yosh arilar (6 kunlik va undan ham yoshroq davrida) 

---

oziq izlab chiqadi. Tabiatda nektar, gulchang ko‘p bo‘lgan vaqtda ham yosh arilar erta 
uchib chiqadi. 
Iskab uchishdan keyin asalarilar suv, nektar, gulchang va smola moddalar yig‘ish 
uchun uyasidan uchib ketadi. Smola moddalar (qatron) dan asalarilar yelim (propolis) 
tayyorlaydi.  Suv  ishchi  asalarilar  lichinkalariga  va  ota  arilarning  kattaroq  avlodiga 
asal va pergadan oziq tayyorlash  uchun kerak.  Ayniqra, bahorda hali  tabiatda nektar 
kam vaqtda yosh naslni tarbiyalash uchun suv ko‘p sarflanadi. Erta bahorda ob-havo 
noqulay  vaqtda  asalarilar  uchib  chiqa  olmaydi,  lekin  —6°,  —8°  da  ham  suv  izlab 
chiqishi   mumkinligi   aniqlangan. 
Asalarilar  nobud  bo‘lishining  oldini  olish  uchun  arixona  yoniga  suv  solingan 
idishlar qo‘yish  tavsiya  etiladi.  Har  bir  asalari  oilasiga  bir  sutkada  300  g gacha  suv 
zarur ekanligi aniqlangan. 
       Asalarilar  ba‘zan  tuzli  suvga  muhtoj  bo‘ladi.  Shuning  uchun  sho‘r  suv  solingan 
idishlar  ham  qo‘yish  kerak  (bir  litr  suvga  3—5  g  tuz  solinadi).  Qishda  ham  agar 
arixona  oftob  joyda  joylashgan  bo‘lsa,  asalarilarning  suvga  extiyoji  ortadi, 
bezovtalanadi. Shunday vaqtda ularga suv berish kerak. 
Asalarilar  oilasi  normal  rivojlanishi  uchun  uyaga  doim  yetarli  miqdorda  gul 
changi keltirilishi va romlarda perga yetarli bo‘lishi  kerakligi aniqlangan. Aks holda 
tarbiyalanayotgan  avlodning  soni  kamayib  ketadi    va  oxirida    nasl  tarbiyalash 
to‘xtaydi. Agar bitta asalarini tarbiyalash uchun 100 mg gul changi kerak bo‘lsa, 2000 
00 ta asalaridan iborat oilani oziqlantirish uchun 20—25 kg gul changi kerak bo‘ladi. 
Tajribada bitta oiladan 32 kg gacha chang yig‘ib olingan. 
  Nektar  o‘simlik  guli  ishlab  chiqaradigan  shirin  modda  bo‘lib,  asosiy  oziq 
manbai  va  asalarilar  asal  ishlab  chiqaradigan  modda  hisoblanadi.  Oiladagi  ishchi 
asalarilar  nasl  tarbiyalashdan  bo‘sh  vaqtida,  faqat  asal  bilan  oziqlanadi.  Asalarilar 
organizmining  tuzilishi  (og‘iz  apparata  nektarni  shimish  uchun,  asal  jig‘ildoni 

---

nektarni tashib uyaga keltirish uchun, fermentlar ajratish, murakkab shakarlarni oddiy 
shakarlarga  parchalash  yaxshi  rivojlangan  hidlash  organlari  esa  ovqatni  tez  topish 
uchun  va  ovqatni  g‘amlash  instinkti)  nektardan  asal  ishlab  chiqarishga  moslashgan. 
Nektar  yig‘uvchi  asalarining  uchib  ketishi  tashqi  muhit  sharoitiga  bog‘liq.  Ob-havo 
qulay  kelgan  vaqtda  va  nektar  ko‘p  bo‘lganda  bitta  asalari  bir  kunda  o‘rtacha  13,5 
marta,  noqulay  sharoitda  esa  7  marta  nektarga  borib  keladi.  Asalari  bir  marta  uchib 
borib  kelishi  uchun  45,5  minut,  ob-havo  noqulay  kelganda  esa  65  minutgacha  vaqt 
ketadi.  Asalarilarning  ish  kuni  ob-havo  sharoitiga  qarab  7,5—10  soatgacha  davom 
etadi. Bir asalari jig‘ildonini nektar bilan to‘ldirish uchun ob-havo yaxshi kelganda 21 
minut, ba‘zan bundan ham kuproq vaqt kerak.(2 - jadval)