O‟zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o‟rtа mахsus tа‟lim vаzirligi urgаnch dаvlаt univеrsitеti

7-MAVZU. Turizm sohasidagi xizmatlar va mahsulotlar. 
Reja: 
1.  Turistik xizmatlar. Turistik  mahsulotlar. Tur. Tur paket. Individual 
tur. Guruhli tur. Majmuali xizmat ko‗rsatish. Buyurtmali tur. 
Inklyuziv tur. 
2.  Turizm sohasi xizmatlari xususiyatlarining «4S» bilan ifodalanishi.  
3.  Xizmat ko‗rsatish klasslari va xizmatlar paketi. 
 
7.1.Turistik xizmatlar 
Bugungi kunda turizm jahondagi uchta yetakchi sohalar qatoriga kiritilmoqda. 
Tez  sur‘atlarda  rivojlanmoqda  va  uning  muhim  ijtimoiy  hamda    iqtisodiy 
ahamiyatga ega bo‗lishi quyidagi omilarga ta‘siri bilan belgilanadi:  
-  mahalliy daromadni o‗stiradi; 
-  yangi ish o‗rinlarini yaratadi; 
-  turistik xizmatlar ishlab chiqarish bilan bog‗liq bo‗lgan barcha sohalarni 
rivojlantiradi; 
-  sayyohlik  markazlarida  ijtimoiy  va  ishlab  chiqarish  infratuzilmasini 
rivojlantiradi; 
-  xalq hunarmandchilik markazlari faoliyatining rivojlanishini tezlashtiradi; 

---

91 
 
-  mahalliy aholi yashash darajasining o‗sishini ta‘minlaydi; 
-  valyuta tushumlari miqdorining o‗sishiga yordam beradi. 
O‗zbekiston  Respublikasining  «Turizm  to‗g‗risida»gi  Qonunida  ayrim 
moddalarda  turistik  xizmatlar  bilan  bog‗liq  tushunchalarning  ta‘rifi  berilgan. 
Jumladan, Qonunning 3-moddasida turistik xizmatlar tushunchasi haqida: «turistik 
xizmatlar  turistik  faoliyat  sub‘ektlarining  joylashtirish,  ovqatlantirish,  transport, 
axborot-reklama  xizmatlari  ko‗rsatish  borasidagi,  shuningdek,  turistlarning 
ehtiyojlarini  qondirishga  qaratilgan  boshqa  xizmatlar»,  –  deb  ta‘riflanadi. 
Qonunning  11-moddasi:  «Turistik  sayohat  va  turistik  xizmatlar  majmui»,  –  deb 
nomlanib,  unda quyidagi  fikrlar  bayon qilinadi  –  «turistik  sayohat  Yakka tartibda 
yoki turistlar guruhi tarkibida amalga oshiriladi.  
Turistik  xizmatlar  majmui  transport  xizmati  ko‗rsatishni,  yashash, 
ovqatlantirish,  ekskursiya  xizmati  ko‗rsatish,  madaniy,  sport  dasturlarini  tashkil 
etish va boshqa xizmatlarni o‗z ichiga oladi», – deb belgilangan.  Qonunning 10-
moddasi: «Turistik xizmatlarni sertifikatlashtirish», – deb nomlanib, unda quyidagi 
jumlalarni  o‗qiymiz:  «Turistik  xizmatlar  majburiy  sertifikatlashtirilishi  lozim. 
Turistik  xizmatlarni  sertifikatlashtirish  va  sertifikat  berish  qonun  hujjatlarida 
belgilangan tartibda amalga oshiriladi.  
Turistik 
faoliyat 
sub‘ektining 
turistik 
xizmatlarni 
majburiy 
sertifikatlashtirishdan  bosh  tortishi,  turistik  xizmatlarni  sertifikatlashtirishning 
natijasi  salbiy  bo‗lishi,  shuningdek,  sertifikatning  amal  qilishini  bekor  qilish 
turistik  faoliyatni  amalga  oshirish  uchun  berilgan  litsenziyaning  amal  qilishini 
to‗xtatib  qo‗yishiga,  yoki  litsenziyadan  mahrum  qilishga  sabab  bo‗ladi». 
Qonunning  12-moddasi:  «Turistik  xizmatlar  ko‗rsatish  shartnomasi»,  –  deb 
nomlanib,  quyidagi  fikrlar  bayon  etiladi:  «Turistik  xizmatlar  shartnoma  asosida 
ko‗rsatiladi. Shartnomada ko‗rsatilgan xizmatlarning ko‗lami va sifati, taraflarning 
huquqlari  hamda  majburiyatlarini,  haq  to‗lash  va  hisob-kitoblar  tartibini, 
shartnomaning  amal  qilish  muddatini  va  uni  bajarmaganlik  yoki  lozim  darajada 
bajarmaganlik  uchun  javobgarlikni,  shuningdek,  taraflarning  kelishuviga  ko‗ra 
boshqa  shartlarni  belgilaydi».  Qonunning  13-moddasida:  «Turistik  yo‗llanma 

---

92 
 
(vaucher)», – deb nomlanib, unda: «Turistik yo‗llanma (vaucher) – turistning yoki 
turistlar  guruhining  tur  tarkibiga  kiruvchi  turistik  xizmatlarga  bo‗lgan  huquqini 
belgilovchi  va  bunday  xizmatlar  ko‗rsatilganligini  tasdiqlovchi  hujjat»,  deb 
qaraladi.       
Bizning  nazarimizda,  turistik  xizmatlar  sayohat  davomida  turistning  barcha 
ehtiyojlarini qondirishga, ta‘minlashga qaratilgan  va  xizmat ko‗rsatish sohasidagi 
aniq maqsadga yo‗naltirilgan harakatlar to‗plami bo‗lib, ular turizm maqsadlariga, 
turiga va turistik xizmatning qanday yo‗naltirilganligiga to‗la javob berishi kerak.  
Turistik  xizmatlar  –  turist  va  ekskursant  ehtiyojlarini  qondirish  va 
ta‘minlashga qaratilgan, xizmat sohasidagi bir maqsadga yo‗naltirilgan harakatlar 
to‗plami  bo‗lib,  ular  turizm  maqsadlariga,  harakteriga  va  turistik  xizmatning 
qanday yo‗naltirilganligiga javob berishi hamda umuminsoniy tamoyillarga qarshi 
bo‗lmasligi kerak. Davlat standarti ta‘rifiga ko‗ra, turistik xizmatlar – turistlarning 
ehtiyojlarini  qondirish  faoliyati  bilan  shug‗ullanuvchi  turizm  tashkilotlari 
faoliyatining mahsulidir.  
Umuman  xizmatlar  –  bu  ko‗zga  ko‗rinmas  tovarning  o‗ziga  xos  turidir. 
Xizmat bevosita iste‘mol jarayonida yuzaga keladi va alohida holda bo‗lmaydi, bu 
xizmatning  moddiy  tovarga  nisbatan    asosiy  farqidir.  Bundan  tashqari,  tovar 
iste‘molchiga  olib  kelib  beriladi,  turistik  xizmat  esa  iste‘molchi  bevosita 
xizmatning  amalga oshiriladigan  joyiga olib  boriladi. Shuning uchun ham  turistik 
xizmatlarni ishlab chiqarish va sotish moddiy tovarlarni sotishga aloqador bo‗lgan 
qonunlar asosida emas, balki boshqa qonunlar majmui bilan boshqariladi.  Turistik 
xizmatlar ikki turga bo‗linadi:  
Asosiy  va  qo‗shimcha  turistik  xizmatlarning  bir-biridan  farqli  tomonlari 
quyidagilardan iborat:  
1. 
Asosiy  xizmatlar  (tashish,  joylashtirish,  ovqatlantirish)  turpaketga 
kiritiladigan  xizmatlardir.  Qo‗shimcha      turistik  xizmatlar  esa  turpaketga 
kiritilmaydi;  
2. 
Asosiy      turistik      xizmatlar      oldindan      sotib      olingan      (sayohatni 
boshlashdan  oldin)  ya‘ni  to‗lov  oldindan  amalga  oshirilgan  bo‗ladi.  Qo‗shimcha 

---

93 
 
turistik  xizmatlarda  to‗lov  –  xizmatdan  foydalanish    jarayonida  turist  tomonidan 
qo‗shimcha to‗lov sifatida amalga oshiriladi. Ammo individual turist hech qanday 
dastur  (turpaket)siz  sayohat  qilganda,  uning  asosiy  va  qo‗shimcha  turistik 
xizmatlar to‗lovi bir xil ko‗rinishda amalga oshiriladi. Yuqoridagi  farqlardan kelib 
chiqqan  holda,  qo‗shimcha  turistik  xizmatlar  deganda    turpaketda  nazarda 
tutilmagan,  turist  o‗zining  qo‗shimcha  to‗lovi  asosida  foydalanadigan  xizmatlar 
tushuniladi. 
Butunjahon turizm tashkiloti qo‗shimcha turistik xizmatlarning 400 xil turini 
keltirib o‗tgan. Qo‗shimcha turistik xizmatlarning ahamiyati shundaki, unda turist 
yuzaga kelgan ehtiyojlarini to‗laqonli qondiradi, ma‘lum bir vazifalarni bajarishda 
o‗zini  urintirmaydi  (masalan:  mehmonxonada  yashayotganida  kiyimini  tozalash 
yoki  dazmollash  uchun  mehmonxona      xodimlariga      murojaat      qiladi).      Turist   
qo‗shimcha      turistik  xizmatlar  tufayli  to‗la  dam    olishga  erishadi.    Natijada  o‗z 
sayohatidan  ko‗ngli  to‗ladi.  Qo‗shimcha  turistik  xizmatlardan  turist  ikki    xil 
vaziyatda foydalanadi: 
-  turpaketning  tanaffus  qismida  yoki  turist  bo‗sh  qolgan  vaqtda 
foydalanadigan  xizmatlar  (masalan:  kechqurin  Registon  maydonida  namoyish 
etiladigan ovozli va nurli panoramaning tomoshasi); 
-  asosiy  xizmatlar  ko‗rsatilishi  davomida  yoki  turist  ehtiyojidan  kelib 
chiqqan holda foydalanadigan xizmatlar (masalan: qo‗shimcha gid xizmati). 
Turistga birinchi vaziyatdagi qo‗shimcha turistik xizmatlarni ko‗rsatish uchun 
quyidagilarga e‘tibor berish kerak: 
- turistlar  qiziqishlarini  inobatga  olib,  iloji  boricha  turistlarga  faqat  Yaxshi 
kayfiyat  bag‗ishlaydigan  qo‗shimcha  xizmatlar  taqdim  etish  o‗rinli  hisoblanadi. 
Shu  o‗rinda  bu  xizmatlar  turistga  ijobiy  taassurot  qoldira  olishi  kerak.  Masalan: 
o‗zbek    milliy    to‗ylariga  va  oilalarga  olib  borish,  turistni  milliy  konsert, 
festivallarga  taklif  etish.  Buning  uchun  Respublikada  turistlarga  xizmat  qiladigan 
milliy ansambl guruhlarini tashkil etish maqsadga muvofiq bo‗ladi;   
- 
turist  uchun  yangilik  bo‗lgan  va  bunday  vaziyatga  oldin  duch  kelmagan 
qo‗shimcha  turistik  xizmatlarni  ko‗rsatish.  Masalan:  Samarqandda  bir  –biriga 

---

94 
 
masofa jihatidan yaqin joylashgan yodgorliklar (Amir Temur maqbarasi, Registon 
maydoni,  Bibixonim  masjidi,  Shohizinda  ansambli  va  boshqalar)  ga  sayohat 
qilishda  turistlarni  tuya,  ot-aravalarda  olib  borish  chuqur  taassurot  qoldiruvchi 
xizmatlardir.  Buning  uchun  shu  yodgorliklar  joylashgan  hududda  piyoda  turistik 
yo‗laklar tashkil etib, turistik-tomosha hududiga aylantirish kerak; 
- turistlarni  milliy  urf  –  odatlar  va  an‘analar  bilan  tanishtirish  orqali  milliy 
hunarmandchilik  va  kasanachilik  jarayonlarida  bevosita  qatnashishini    tashkil  
etish. Yoki o‗zbek  milliy  taomlarining  pishirilish jarayonini tomosha qilish kabi 
xizmatlar  ko‗rsatish.  Buning  uchun  mamlakatimizda  hunarmandchilik, 
kasanachilik  va  milliy  oshxonalarni  turizm  sohasiga  jalb  qilib,    bu  sohalarni 
rivojlantirish.  
Turistga ikkinchi vaziyatdagi qo‗shimcha turistik xizmatlarni ko‗rsatish uchun 
quyidagilarga e‘tibor berish kerak: 
-   mehmonxonalardagi  qo‗shimcha  turistik  xizmatlarni  rivojlantirish.  Bu 
xizmatlarga: nomerga taom yoki mehmon buyurtmalarini yetkazib berish xizmati, 
kiyim  tozalash  va  dazmollash  xizmati,  seyf  xizmati,  telefon,  internet,  pochta 
xizmatlari,  trenajor  zali  xizmati,  basseyn  (ochiq  yoki  yopiq),  massaj,  sauna, 
sartarosh xizmati, texnikani ta‘mirlash xizmati, valyuta ayriboshlash xizmati, ijara 
xizmati va boshqalar; 
-  ovqatlanish  korxonalarida  qo‗shimcha  turistik  xizmatlar  maxsus  turist 
buyurtmasi va tanloviga asosan ko‗rsatiladigan xizmatlardir. 
Qo‗shimcha turistik xizmatlardan turist ketma-ket ravishda ham foydalanishi 
mumkin.  Ya‘ni,  turist  bo‗sh  vaqtida  shahardan  tashqariga  tog‗li  manzaralarni 
ko‗rish  uchun  borganda  u  valyuta  almashtirish  xizmati,  avtomobil  ijara  xizmati, 
qo‗shimcha  ovqatlanish  xizmati  (shahardan  tashqarida)  dan  ketma  –  ket 
foydalanadi.  Xulosa  qilib  aytganda,  qo‗shimcha  turistik  xizmatlar  nafaqat  tashkil 
qilinishi  va  taklif  qilinishi,  balki  sifatli  va  foydali  ravishda  ko‗rsatilishi  kerak 
bo‗ladi.  
Butun  Jahon  Turizm  Tashkilotiga  ko‘ra  har  bir  turist,  turist  bo‘lishi  uchun 
tashrif  buyurgan  joyida  kamida  bir  kecha  bo‘lishi  kerak.  Bu  esa  turistik  joyda 

---

95 
 
ma'lum  bir  joylashtirish  hizmatini  tashkillashtiradi.
16
  Bu  joylashtirish  turizm 
sohasida  muhim  rol  o'ynaydi,  va  turistik  yo'nalishda  bu  e'tiborsiz  qoldirilishi 
mumkin  emas.  Bu  umumiylikning  maqsadi  shundan  iboratki,  sizga  mehmonxona 
faoliyatining  turlarini  va  uni  turizm  industriyasidagi  ahamiyatini  ko‘rsatadi. 
Umumiylikning  yana  bir  maqsadi  shuki,  u  turistik  joylardagi  yordamchi 
hizmatlarning ahamiyatini ilgari surmoqda. 
Mehmonxona  -  turizmning  asosiy  tarkibiy  qismlaridan  biri  va  turizmni 
rivojlantirishda  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Mehmonxona  uydan  talab  vositalari 
bilan  ajraladi.  Mehmonxonaning  turlari  juda  ko‘p  bo‘lib,  o'tgan  o'n  yilliklar 
davomida sezilarli o'zgarishlar ro'y berdi. So'nggi yillarda ko‘proq noan'anaviy va 
norasmiy mehmonxona turlariga talab ko‘paydi. 
Mehmonxona sohasida ko'p o'zgarishlar bo'lib o'tdi. Xususan joylashtirishning 
yangi  turlari,  asosan,  shaharlardan  tashqari  joylar,  kempinglar,  uy-vagonlari  va 
sayyohlik uylari juda mashhur bo'lib ketmoqda. Odatda, ko'p sonli sayyohlar oddiy 
joylarga  tashrif  buyuradilar,  chunki  birinchi  klass  mehmonxonalar  o‘zlarining 
ajoyib hizmat ko‘rsatishlari mavjuddir. Bugungi kunda, Shveytsariya, Gollandiya, 
Avstriya  va  Niderlandiya    yaxshi  milliy  oshxonasi,  qulaylik  va  tozalik  uchun 
obro‘ga sazovordir. Hozirgi paytlarda, odamlarning dam olishi o'zgardi. Ba‘zilari 
o‘z  dam  olish  vaqtlarini  oilasi  va  dostlari  bilan  o‘tkazayotgan  paytda,  qaysidir 
turist dunyo bo‘ylab sayohat uyushtiradi. Shu sababli, butun dunyo bo'ylab turizm 
sanoati o'z navbatida misli ko'rilmagan darajada o'sdi, qaysiki o‘z navbatida servis 
hizmatlarini  va  mehmonxona  faoliyatini  rivojlanishiga  olib  keldi.  Qulay 
mehmonxonalar  va  joylastirish  maskanlari  turistik  makonni  mashhur  bo‘lishida 
muhim rol o‘ynaydi. Agar o‘z uyidan uzoqda bo‘lgan tuirst biron turistik makonda 
o‘zini    o‘z  uyidagidek  his  qilsa,  unda.u  joyga  yana  keladi.  Aksincha,  agarda  u 
yerda yetarlicha hizmat ko‘rsatilmasa yoki turist u yerdagi sharoitdan qoniqmasa, u 
yerga  qaytib  bormaydi.  Shu  tufayli  mehmonxonalar  turistlarga  maksimal 
qulayliklar  bilan  ta'minlashga  va  hizmat  ko‘rsatishga  harakat  qiladilar.  Yanada 
qulay hizmat ko‘rsatish muhimdir. 
                                                 
16
 Wan Chai. Introduction to Management Hospitality. Clayron W.Barrows and anothets. USA, 2012.  

---

96