O‟zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o‟rtа mахsus tа‟lim vаzirligi urgаnch dаvlаt univеrsitеti

18.3.Butunjahon sayoxatlar va turizm  Kengashi. Butunjahon turistik 
agentlar assotsiatsiyalari federatsiyasi. 
Xalqaro turizm  ko‗pgina konvensiyalar,  xalqaro shartnom  alar  va  bitimlar  bilan 
tartibga  solinadi.  Dastlab  turizm  rivojlanishiga  asos  bo‗lgan,  dam  olish  va  bo‗sh 
vaqtning  asosiy  huquqlarini  ta‘minlash  to‗g‗risidagi  bitimga  erishildi.  1948-yil 
Birlashgan  Millatlar  Tashkiloti  (BM  T)  Bosh  Assambleyasi  tom  onidan  qabul 
qilingan inson huquqlari U m um jahon Dekleratsiyasining 24-moddasida shunday 
deyiladi: «H ar bir inson ish vaqtini oqilona chegaralanishi va har yilga pullik ta 
‘tilni  olishi,  dam  olishi  va  bo‗sh  vaqt  huquqiga  egadir».  1966-yil  BM  T  Bosh 
Assambleyasi bu shiorni tasdiqladi  va  kengaytirdi. Iqtisodiy, ijtimoiy  va  madaniy 
huquqlar  to‗g‗risidagi  Xalqaro  pakt  (bitim  )ga  imzo  chekkan  davlatlar  har  bir 
insonning «dam olish, bo‗sh vaqt, ish vaqtini oqilona cheklash, davriy pullik ta ‘tii 
hamda  bayram  kunlari  uchun  to  ‗lov»  huquqmi  ta‘minlash  majburiyatini  zimm 
alariga  olganlar.  Bu  nizom  lar  turizm  rivojlanishiga,  xususan,  xalqaro  turizm 
rivojlanishiga turtki berdi. Xalqaro turizm ning jadal rivojlanishi turistik faoliyatni 
tartibga  soluvchi  m  e‘yorlar  o‗rnatish  zaruriyatini  keltirib  chiqaradi.  Xalqaro 
turistik huquq tashkil topishining eng asosiy yo‗naiishlaridan biri term inologiya va 
ta‘riflar to ‗g‗risidagi bitim tuzish edi. Turistik terminologiya ustida ishlash bilan 
M  illatlar  Ligasi  statistika  qo‗mitasi  shug‗ullanadi  va  1937-yil  Xalqaro  turizm 

---

265 
 
atamasiga  birinchi  marta  ta‘rif  beriladi.  Ikkinchi  jahon  urushidan  keyin  ushbu  m 
asalani  ishlab  ch  iq  ish  bilan  Rasm  iy  T  u  ristik  Tashkilotlaming  Xalqaro  Ittifoqi 
shug‗ullanadi (International U nion o f Official Travel Organizations— IU O TO ). 
1950-yil  atam  alarga  ekskursant,  tranzit  turist  tushunchalari  kiritildi.  1954-yil  esa 
BM T komissiyasi tom onidan turistga yangi ta ‘rif berildi. K eyinchalik bu ta ‘rif 
1963-yil BM Tning xalqaro tu rizm va sayohat b o ‗y ich a Konferensiyasi (Turizm 
ta  ‘riflari  bo‗yicha  Rim  Konferensiyasi)da  to  ‗la  aniqlandi.  1976-yil  BMT  tom 
onidan  birinchi  m  arta  turistik  atam  alar  ta  ‘riflari  ro‗yxati  nashr  qilindi.  Unda 
turistik statistika qoidalari uchun mo‗ljallangan deyarli barcha m uhim atam alar m 
avjud (P rovisional Guidelines on Internati nal Tourism . UNCTAD). Xalqaro ham 
jam iyatda turizm ning rivojlanishi to ‗g‗risidagi muhim hujjat 1975-yil 1-avgustda 
im zolangan Xelsenki bitim idir. Unda Yevropa xavfsizlik va ham korlik bo‗yicha 
Majlisining  so‗nggi  AKTi  imzolanib,  BMT  qoshida  Jahon  Turistik  Tashkiloti  — 
JT T tashkil etildi. Ushbu tashkilotning asosiy m aqsadi - xalqaro ham jam iyatda 
turistik  ayirboshlashni  yengillashtiruvchi  m  e‘yor  va  qoidalarni  ishlab  chiqish 
boldi.  1985-yil  Jahon  Turistik  Tashkiloti  (bundan  buyon  —  JTT)  Bosh 
Assambleyasining  6-sessiyasida  «Turizm  xartiyasi  va  turist  Kodeksi»  qabul 
qilindi.  JTT  m  e‘yoriy  hujjatlarining  katta  qismi  asosiy  yetakchi  tillarda  chop 
etiladi (ingliz, nem is, fransuz, ispan, so‗nggi paytlarda xitoy va rus tillarida ham ). 
Bugungi kunda xalqaro turizm o ‗z faoliyatini asosiy xalqaro kelishuvlarga binoan 
olib b o rad i: G aag a (1989-yiI, G a a g a , N iderlandiya) va Manila (1980-yil, M 
anila,  Filippin)  bitim  lari,  turizm  vazirliklarining  Osaka  konferensiyalari 
yo‗riqnomalari  (1994-  yil,  Osaka,  Yaponiya).  Hududiy  qonunlar  va  m  e‘yoriy 
aktlam  i-ham  ta  ‘kidlab  *o‗tish  muhim.  Yevropa  iqtisodiy  hamjamiyati  ushbu 
ittifoqqa kiruvchi mam lakatlar turistik faoliyatini tartibga solish bo‗yicha bir qator 
qonunlar va m e‘yoriy aktlar qabul qilgan. Masalan, yagona vizali hudud, turistik 
xizm  atlar  to  ‗g‗risidagi  Shengen  shartnomasi  (El  Direktivasi  №  90  G  ―  134  13-
may  1995-yil.  «Turistik  agentlik  va  mijoz  o‗rtasida  imzolanishi  kerak  bolgan 
namunaviy  shartnoma»,  «Sayohat  qilish  shartnom  asi  bo‗yicha  Xalqaro 
Konvensiya»,  1970-  yil  22-oktabrda  FUAAV  (FUAAV  —  turistik  agentliklar 

---

266 
 
uyushmasi  Butunjahon  Federatsiyasi)  ning  Bosh  Assambleyasida  qabul  qilingan 
«M ehm onxona egalari va turistik agentliklar o ‗rtasida bitim lar tuzishga tegishli 
Xalqaro  mehmonxona  Konvensiyasi»,  1979-yil  15-  iyunda  MGA  FUAAV  tom 
onidan  qabul  qilingan  «Bojxona  bojlarisiz  savdo  qiluvchi  m  agazinlar  faoliyatini 
tartibga  soluvchi  me‘yorlar»  va  hokazo.  YoMovchilar  va  ularning  yuklarini 
xalqaro  havo,  avtomobil  va  dengiz  transportida  tashish  alohida  tartibga  solingan. 
Havo  transporti  Varshava  Konvensiyasi  bilan  (1929-yil  Varshavada  qabul 
qilingan),  avtomobilda  yolovchilar  va  yuklarni  tashish  Berlin  Konvensiyasi  bilan 
(1975-yil,  Berlin),  dengiz  transportida  yo‗lovchilarni  tashish  esa  Afina 
Konvensiyasi bilan boshqariladi
.