M. Y. Ayupova

P,  B,  D,  T,  V,  F,  K,  G

  tovushlarini  n u tq q a   q o ‘yishda  tushuntirish, 

taqlid  u s u lid a n , 

s,  z,  s h ,j ,  ch,  r

 tovushlarini  nutqqa  q o ‘yishda  taqlid  va 

m e x a n i k   u s u l l a r d a n   fo y d a la n ish   tavsiya  etiladi.  N u t q n i n g   fo n e tik -  

fo n e m a tik   rivojlanmaganligini  korreksiyalash  analitik-sintetik  m ashqlarni

---

m urakkablashtiruvchi  tizim   orqali  logopediyada  qabul  q ilin g a n   usullarni 

q o l l a s h  bilan olib boriladi.  Bunda b o la la m i  nutq organlari  artikulatsiyasiga 

ongli  yondoshishga,  o ‘z  talaffuzini  n a z o ra t  qiiishga,  n u t q q a   q o ‘yilgan 

tovushlarnigina  em as,  baiki  nutqdagi  b a rc h a   to v u sh la m i  a n i q   va  t o ‘g ‘ri 

talaffuz  etishga,  tovushlam i  hosil  b o l i s h   o ‘rni  va  ja r a n g d o rlig ig a   k o ‘ra 

tasniflab  berishga  o ‘rgatish  lozim.  B u n d a y   tayyorgarlik  ish la rid a n   s o ‘ng 

b olalarda  tovush  analizi  operatsiyasini  shakllantirishga,  y a ’ni  b o ‘g ‘m   va 

s o ‘zlarda  to v u sh la m i  ajrata  bilishga  o ‘rgatiladi.

K o rre k s io n   ish n in g   I I   d a v rid a   o lib   b o rila d ig a n   lo g o p e d ik   i s h l a r

m azm uni

K orreksion  t a ’lim ning  11  davrida  to v u sh lam i  n u tq q a   q o ‘yish  d a v o m  

ettiriladi,  n u tq q a   q o ‘yilgan  to v u sh la m i  n u tq d a   m u s t a h k a m la s h ;  eshitish 

idrokini  rivojlantirish; tovush  analizi  va  sintezini  shakllantirish:  a )  s o ‘z d a  

to v u sh   o krnini  to p ish   ( s o ‘z  b o s h id a ,  o ‘rtasida,  o x irid a );  b )   s o ‘z!arda 

to v u sh lar  soni  va  k e t m a -   ketligini  aniqlash;  n u tq n in g   leksik  g r a m m a t i k  

t o m o n in i  boyitish  va  rivojlantirish  b o ‘yicha  lo gopedik  ish  o lib   boriladi.

U sh b u  davrda h a m  tovushlam i  n u tq q a  q o ‘yish  ishlari  d a v o m  ettirildi. 

T o v u sh la m i  n u tq d a   m u stah k am lash g a  bolalar to v u sh la m i  t o ‘g ‘ri  va  an iq  

talafTuz  qila  olganlaridan  so 'n g   o ‘tiladi.

T o v u sh la m i  n u tq d a   m u sta h k a m la sh   u c h u n   turli  xil  ish  tu r la r id a n  

foydalaniladi:  kerakli tovush  ishtirok e tg a n  b o ‘g ‘inlar,  b o ‘g ‘in birik m alari, 

s o ‘z,  ju m lalarn i  logoped  ketidan  q aytarish;  rasm lar  b o ‘y ic h a   s o ‘z!am i 

m ustaqil  talaffuz  etish;  berilgan  to v u sh g a   so ‘z  o 'y la b   to p is h ;  o 'q iig a n  

m a tn n i  q a y ta   hikoya  qilib  berish,  kerakli  to v u sh n i  o ‘z  i c h ig a   o lg a n  

t o p is h m o q ,  te z  aytish,  m aqol,  k ich ik -k ich ik   m a tn   va  s h e ' r l a m i   aytib 

berish.

T o v u sh lar  difierensiatsiyasi  u stid a   ish  olib  borish  II  d a v r n i n g   asosiy 

vazifalaridandir.  Logopedik  ish  k o ‘rish,  eshitish,  taktil  v ib r a ts io n   va 

kinestetik  nazoratga  tayangan  h o ld a  olib  boriladi.

F o n e m a t i k   idrokni  rivojlantirish  b o la la r  b ila n   o lib   b o r i l a d i g a n  

korreksion  ishning  asosiy  vazifasi  hisoblanadi.

F o n e m a tik  idrokni  rivojlantirish  ishlari  tovush a nalizini  shakllantirish 

bilan  o ‘z aro   b o g ‘liq  h o ld a   olib  boriladi.

F o n e m a tik   idrokni  rivojlantirish  ishlarida  q u yidagi  m a s h q l a r d a n  

foydalaniladi:

-   nutqiy  b o ‘lm agan  to v u sh la m i  ajratish;

-   to v u s h la r   q a t o r id a n   m a ’l u m   t o v u s h l a m i   a jra tis h   ( a k u s t i k   va 

artikulatsion  belgilari  o ‘zaro   yaqin  boMadi);

-   s o ‘z  tarkibidan  m a ’lu m  to v u s h n i  ajratish  (tovush  ta rk ib i j i h a t i d a n  

yaqin  va  uzoq  bo'Igan  tovushlar);

-   berilgan  tovushga  s o ‘z  o ‘y lab   topish;

-   b itta  tovush  bilan  farq  qiluvchi  b o ‘g ‘inlar  q a to rin i  q a y ta ris h ;

---

—  berilgan  m a 'lu m   to v u sh g a   rasm  tanlash;

-   n u t q t a   t o ‘g ‘ri  ta la f f u z   q ilinadigan  s o ‘z la rd a n   o ‘zlash tirilg an  

to v u sh larn i  m ustahkam lash;

—  so ‘z  tarkibidagi  a lo h id a   tovushlarni  eshita  bilish.

Bu va yana b oshqa vazifalar,  m ashg‘u lo tIard av o m id a  m aqsadga k o ‘ra 

tak ro rlan ad i.  T a ’limiy  m a s h g ‘ulotlam i o ‘yin  ko‘rinishida o ‘tkazish tavsiya 

etiladi.  H a r  bir o ‘yin b o sh q a   vazifalarni, y a ’ni: so'z lar , gaplar va mustaqil 

n u t q d a   tovushlarni  t o ‘g ‘ri  talaffuzini  m ustahkam lashni  k o ‘zlagan  holda 

o ‘tkaziladi.

0

‘yin lar  nutqda  tovu sh larn i  m ustahkamlash  va  aniqlash,  fonem atik 

id ro k n i  rivojlantirishga  x iz m a t  qiladi.  Mashg‘ulot  dav o m id a  "  Topchi 

n im a n i  ovozi",  "Ovoz q a y e r d a n   kelyapti",  "So'zdagi  tovushni  top",  "K im  

k o ‘p r o q   s o ‘z topadi",  " R a s m la m i  eslab qol"  kabi  o ‘yin!ardan  foydalanish 

tavsiya  etiladi.

A niq  kinestetik  va  eshitish  sezgilariga  tayangan  holda  olib  borilgan 

to v u sh   analizi  va  sinteziga  o id   m ashqlar o ‘z  navbatida  nutq  tovushlarini 

o ‘z la sh tirish g a ,  o*z  talaffuzi  ustida  m ustaqil  n azo rat  k o ‘n ik m a la rin i 

tarbiyalashga,  disgrafiya  va  disleksiyani  oldini  olishga  y o rd a m   beradi.

K o rr e k s io n   ish n in g   I I I   d a v r id a   olib  b o rila d ig a n   lo g o p e d ik   is h la r

m azm u n i

K o rrek sio n   ta ’lim ning  u c h in c h i  davrini  asosiy  vazifalari  quyidagilar:

-   n u tq q a   qo'yilgan  b a r c h a   tovushlarni  mustahkam lash;

—  tovush  analizi  m alak alarin i  mustahkamlash;

-   n u tq n in g   leksik  g r a m m a t i k   tom onini  takomillashtirish.

K orreksion  t a ’lim n in g   so 'n g g i  davrining  maqsadi  nutqiy  m uloqot

s h a r o itid a   fo n e m a tik   id ro k   va  to 'g 'ri  tovush  talaffuzi  k o ‘n ikm alarini 

m ustahkam lashdir.  Bu  ishda  m ustaqil  nutqda  faqatgina tovushlarni t o ‘g ‘ri 

talaffuzini  shakllantiribgina  q o lm a y ,  balki  bolalarning  lug‘atini  boyitish, 

n u tq in in g   g ra m m a tik   tu zilish in i  takomillashtirish,  n u tq n in g   te m p i  va 

m e l o d i k i n t a t s i o n   t o m o n i n i   r iv o jla n tir is h ,  t a k o m i l l a s h t i r i s h g a   o id  

m a s h g 'u lo tla r   ham   m u h im   a h a m iy a t  kasb  etadi.

K o rre k sio n   t a ’lim n in g   u c h in c h i  davrida  bolalarda  tovush  analizi 

malakalarini shakllantirishga oid  korreksion  ishlar davom ettiriladi.  Bunda ish 

harakatning quyidagi  algoritmidan  foydalaniladi:  so'zdagi  tovushlarni  baland 

ovozda  takrorlab,  to'g'ri  talafTuz  qilish;  so‘zdagi  har  bir tovushni  eshitish  va 

uni  qo'sh n i  tovushdan  ajrata  bilish;  so‘zdagi  tovushlarni  navbat  bilan  aytish, 

fiksatsiya y o ‘li bilan so'zlardagi tovushlaming soni va ketma- ketligini aniqlash.

S o   z n in g   tovush  tarkibiga  o id   analiz  ishlari  h a r bir  bolaga  individual 

y o n d o sh ilg a n   holda  olib  boriladi.

Logopedik  m ashg'u lotlarda  alohida operatsiyalami  bajarish  bilan birga 

n u tq iy   m ate ria ln in g   a n aliz  va  sintezi  bilan  bog'liq  h a m m a   aqliy  ish 

h a r a k a tla r   tizimi  qayta  ishlanadi.

---

Bolalarda bajarilgan ish harakatlar algoritmining asta sekin shaktlantirib 

va m ustahkam lab borib,  a w a l   logoped  rahbarligida s o ‘n g ra  b o la n in g  o ‘zini 

so ‘z,  b o ‘g ‘in,  to v u sh n in g   a n a liz -s in te z   qila  olishini  m u s ta q il  nazorat 

qilishga  va  o ‘z  ishini  b ah o lash g a  o ‘rgatiladi.

K orreksion t a ’lim ning m u h i m  vazifalaridan biri  o p p o z i t s i o n  va t o ‘g ‘n 

talaffuziga  erishilgan  to v u s h la r   differensiatsiyasiga  o i d   m a s h g ‘ulo tlar 

hisoblanadi.  U shbu  m a s h g ‘u lo tla rd a   artikulatsion  va  a k u s tik   bulgilari 

j i h a t i d a n   o 'x s h a s h   t o v u s h l a r   d i f f e r e n s i a t s i y a s i g a   o i d   t u r l i   u s u lla r  

qoMlaniladi.  Mashg‘ulotlarda bolalar diqqati,  xotira, t a f a k k u r  operatsiyalari 

(analiz, sintez,  solishtirish,  um um lashtirish),  nazorat  va o 'z - o ' z i n i   nazorat 

qilish,  mustaqillikni  rivojlantiruvchi  ishlar  olib  boriladi.

Tarbiyachi bilan olib boriladigan  m ashgLulotlarda b o la la m in g  atrofdagi 

p re d m e tla r  va  hodisalar  haqidagi  t a s a w u r la r   hosil  qilish  va  u la m i  bir 

tizim ga  solish,  tabiiy  va  ijtim oiy  hodisalar  bilan  t a n is h tir is h   bilan  bir 

vaqtda bolalam ing lug‘at  boyligi  kengaytiriladi,  so 'z la sh u v  va  hikoya nutqi 

rivojlantiriladi.

S h u n d a y   qilib,  bolalar  n utqi  turli  yoMIar  bilan  rivojlantirib  boriladi, 

lekin bir m a q s a d n i -  t a ’lim  va tarbiya berish ja ray o n id a  b o la la m in g   nutqiy 

taraqqiyotidan  kam chiliklarni  y o 'q o tis h   va  uni  m a k t a b d a   k o ‘n ik m a   va 

m alakalar  olishga  tayyorlashni  k o ‘z d a   tutadi.

Ish n i  ta sh k il  e tis h .  M a x s u s   g u r u h la r d a   lo g o p e d n in g   h u jja tla r i

Logopedik  ish  jara y o n in in g   to 'g 'r i  tashkil  etilganligi  m aqsadi  nutq 

kamchiliklarini  t o ‘g ‘iïlash d an   ib o ra t  bo'lgan  tuzatish  is h in in g   sifati  bilan 

belgilanadi.

Ishni  t o ‘g ‘ri  tashkil  etish d a  quyidagilar  k o 'z d a   tu tila d i:  bolalarni  o ‘z 

vaqtida  tekshirish,  m a s h g 'u lo tla r   jadvalini  t o ‘g ‘ri  tu z is h ,  h a r   bir  bola 

b i l a n   o lib   b o r i l a d i g a n   i n d i v i d u a l   is h n i  u m u m i y   r e j a g a   m u v o f i q  

rejalashtirish,  frontal  m a s h g 'u lo tla rn i  olib  borishda  u l a m i   z a r u r  jihozlar, 

k o 'r g a z m a li  q u r o lla r   b ila n   j i h o z l a n i s h i   va  g u r u h   t a r b i y a c h i s i   b ilan  

lo gopedning  birgalikdagi  ishlari.