M. Y. Ayupova

IV  B O ‘LIM .

MAKTABGACHA TARBIYA YOSHIDAGI 

BOLALARDA NUTQNING 

RIVOJLANMAGANLIGI

22-B O B .  FONETIK-FONEMATIK  NUTQ  

BUZILISHIGA  EGA  B O ‘LGAN  BOLALARNI 

0 ‘QITISH  VA  TARBIYALASH

N u t q n i n g   f o n e t i k - f o n e m a t i k   t o m o n d a n   r i v o j l a n m a g a n l i g i —b u  

tovushlami taiaffuz etish va idrok qilish jarayonidagi kam chiliklar natijasida 

bolalarda  o n a   tilidagi  tovushlarni  taiaffuz  qilish  tizim i  s h a k lla n is h in in g  

buzilishidir.

B u n d a y   n u t q   k a m c h ilig id a   n u t q n i n g   id ro k   va  t a i a f f u z   q i l i s h  

nuqsonlariga asoslangan  fo n e tik -fo n e m a tik  t o m o n in in g  buzilishi  b i r in c h i 

o ‘r i n d a   t u r a d i.  S h u   b ila n   birga  b a ’zi  b o l a l a r d a   l e k s i k a - g r a m m a t i k  

taraqqiyotida yaqqol  ifodalanmagan  o r q a d a  qolish  hollari  h a m   kuzatilishi 

m u m k in .  Bu  toifadagi  bolalarga  xos  xususiyat  artikulatsion  yoki  a k u s tik  

belgilariga  k o ‘ra  farq  qiladigan  to v u sh la rn in g   shakllanish  j a r a y o n i n i n g  

tugallanm agan bolishidir.  Bu holda b ola  nutqida difTerensiatsiyalanmagan 

tovushlar  boMishi  tovushlam i  alm a sh tirish ,  n u tq d a   ularni  q o l l a m a s l i k ,  

k o ‘plab tovushlam i buzib taiaffuz qilish,  shuningdek to v u sh la m i e sh itish g a 

k o ‘ra  yetarli  farqlamaslik  kuzatiladi.

N u tq n i  id rok  qilishni  tekshirish  j a r a y o n i d a   o li m l a r   (V.  A n a n e v ,  

1955,1960;  V.I.  Beltyukov,  1958;  A .N   G v o z d e v ,  1961)  b o la la rd a  b i r in c h i 

fo n em atik   eshituv  n u tq   normal  rivojlangan  holda j u d a   e rta   y u z a g a   k e la r 

ekan  d egan  xulosaga  keldilar.  M ualliflarn in g   t a ’kid lash ich a,,  b o l a n i n g  

eshitish  analizatori  funksiyasi  e rta   rivojlanishining  b o s h id a y o q   a k u s tik  

jih a td a n   q a r a m a - q a r s h i  boMgan  to v u s h la r n i  ajrata  b ilad i,  r iv o jla n g a n  

fonem atik eshituv bolaga faqat  t o ‘liq  n u tq n i  egallashga y o r d a m  b e r ib g in a  

q o l m a y   o n a - t i l i d a   b e m a lo l  m u l o q o t   q ila   o lish   m a l a k a l a r i n i   h a m  

shakllantiradi.

F o n e m a tik   idrok  sensor  funksiya  sifatida  j u d a   e r ta   s h a k lla n a d i.  Bu 

holni  ta d q iq o tc h i  olim lar  fonem atik  eshituv  nutqiy  m u l o q o t n i n g   asosi 

boMganligi  deb   tushuntiradilar (L.S.V igotskiy,  1934;  L.T.  S h v o rts,  1931; 

N .M .  S helovanov,  1954; A  N G v o z d e v ,  1981;  A .M .  L e o n te v ,  1961;  G . L  

R o z e n g a rd -P u p k a ,  1963;  L  V  N e y m a n ,   1970;  V.I.  Beltyukov,  1977  ).

N .X .  Shvachkin bolaning nutqni  idrok qilishining rivojlanishida  ik k ita

---

davrni  ajratgan:  n u tq n in g   fo n em ag ach a  b o ‘lgan  rivojlanishi  va  fonemali 

nutq.

F onem agacha b o ‘lgan davrda bola  kattalar nutqi  intonatsiyasiga, uning 

ritm iga,  s o ‘zlam ing  u m u m i y   tovush tizimiga  reaksiya  k o ‘rsatadi.  Bolada 

m u lo q o tn in g  nutqiy shakllariga bo'lgan ehtiyoj  p a y d o  b o ‘ladi.  Bu  davrga 

kelib  bola  tovushlarni  id ro k   qila  boshlaydi,  s o ‘zlard an   fikmi  ifodalash 

m a q s a d id a   foydalanadi.  X u d d i  shu  davrni  N .X .  Shvachkin  "fonemali 

n u tq "  d eb   atagan  va  n u tq iy   tizimni  shakllantiruvchi  deb   hal  qiluvchi 

b a h o  bergan.  B iry o s h d a n   ikki  yoshgacha  nutqni  idrok qilish  shakllanadi, 

ikki  yoshning  oxiriga  b o r g a n d a   esa  t o ‘liq  nutqni  egallash  asosi  b o ‘Igan 

b ir l a m c h i   fo n e m a tik   e s h i t i s h   rovojlanadi  va  b o l a   n u tq d a g i  b a r c h a  

to vushlarni  idrok  e ta   boshlaydi.

O h a n g d o r  nutqni  b o la t o m o n id a n   o ‘zIashtirib olinishi A .N .  Gvozdev 

(1961)  to m o n id a n  tahlil  qilib berilgan.  U ning t a ’kidlashicha,  bola boshqa 

to v u sh   taassurotlaridan  tovushli  nutqni  tez  ajratadi,  eshitish  tasaw urlari 

u n in g   shaxsiy  talaffuzida  fo n e m a tik   elementlarni  ishlab  chiquvchi  regu­

l a t o r   hisoblanadi.  E shitish  ta s a w u rla ri  b o la n in g   ikki  y oshida  yetarli 

rivojlanishga  ega  b o ‘ladi.  Bu  yoshda  bola  nutq dagi  b a rc h a   tovushlarni 

esh itad i va ajrata boshlaydi.  Bu  faktni A.N .  G v o zd ev  b o laning fonem atik 

eshitish  darajasini  belgilashdagi  asosiy  omil  deb  hisoblagan  .

Xuddi shu  fikmi V.I.  Beltyukov ham q o ‘Hab-quwatlaydi.  U  tom onidan 

ishlangan  "Bolaning  fo n e m a tik   eshituvi  rivojlanishi  k a r ta s f d a   bolaning 

alo h id a  tovushlaming va  tildagi  tovushli  guruhlarni  ajratish  qobiliyatining 

riv o jla n is h in i  q o n u n - q o i d a l a r i   o c h ib   b e rilg a n .  M a ’l u m o t l a r   shuni 

k o ‘rsatadiki,  bola ikki yoshda  h a tto  akustik jihatdan bir-biriga yaqin b o ‘lgan 

tovushlarni  ham  ajrata  oladi.  Muallif,  bola  ikki  yoshga  yetganda  bolaning 

fonem atik  eshitishi  eng  yuqori  shakllangan  darajaga  yetadi  deb  xulosa 

qiladi.

Psixologiya,  lingvistika,  defektologiya  va  p edagogikada  fonem atik 

eshitishni  turli  nuqtayi  n a z a r   b o ‘yicha  talqin  etadilar.

Mualiiflarturli term in lard an   foydalanadilarya’ni  nutqiy eshituv,  nutqiy 

id ro k   qilish  fonem atik  id rok  va  fonem atik  tassaw ur.

V .G .A nanev (1955)  n u tq iy  eshitishni  ikki xil shaklda o ‘rganib chiqadi 

y a ’ni  absolut  va  ajratuvchi  eshitish  sezgilari.

S .F .  Ivanenko (1984)  n u tq iy  eshitishni  kishini  id rok qilishga diqqatni 

q a ra tis h n in g   psixolingvistik  qobiliyati  sifatida  k o ‘rsatib  beradi.  U ning 

fikricha,  nutqiy  eshituv  n u tq iy   qobiliyatning  tarkibiy  qism laridan  biri 

h isoblanadi  va  h a r  bir  qobiliyat  singari  u  h a m   nutq  m adaniyatining  bir 

butunligi va tilning fonoiogik vositalarini o ‘z!ashtirish asosida  rivojlanadi, 

t a ’m in lan ad i  va  takom illashadi.

S.P.  R edozubov  (1961),  D .V .  Elkonin  (1964)  fo n e m a tik  eshitishning 

in s o n n in g  so ‘zdagi  m a ’lu m   n u tq iy  tovushlarni  eshita  olish  qobiliyati  deb 

tushuntiradilar.

---

A.R.  Luriya  (1969,1975)  bu  tu s h u n c h a   b ila n   ch egaralanib  q o lm a y , 

fonematik eshitishni tasodifiy tovush belgilarini a jra ta  bilgan holda alohida 

guruhlardagi  turli  to v u sh la m i  u m u m la sh tirish   qobiliyati  d eb   qaraydi.

F onem atik  esh itish n in g   bu  xususiyatiga  N .V.Arxangelskaya  (1972) 

Y e.G .K aryasen  (1972),  A.V .K alineva  (1972)  h a rn   e ’tib o r  beradilar.  U l a r  

fonematik eshitishni  nutq iy  tovushlam i  h a m d a   u l a m i n g  jaranglash sifatini 

ajratish  qobiliyati  d e b   biladilar.

T .G .  Yegorov  (1953  )  fonem atik eshitish  n u t q n i n g  tovush  to m o n d a n  

analiz  va  sintez  qilish  qobiliyati  d eb   t a ’kidlaydi.

A.  Voskresenskaya  (1960)  V .G .  G o re tsk iy ,  N .I .  K uzm ina  va  V .l. 

Rojdestvenskaya  (1968),  M .F .  F o m ich ev a  (1 9 7 1 )  fonem atik  eshitishni 

s o ‘zdagi  boshqa  to v u sh la r  orasida  alohida  t o v u s h la m i  ajratish  qobiliyati 

d eb   qaraydilar.

Bizning  fikrimizeha,  fo n em atik   eshituv  faqat  nutqdagi  tovushlam i 

idrok  qilgan  holda  perseptiv  funksiyadir.  B o sh q a   h a m m a   qobiliyatlar 

to v u s h la m i  ajratish,  to v u s h   g u ru h la r ig a   u m u m l a s h t i r i s h ,   fo n e m a tik  

eshitishning  yaxshi  rivojlanganligi  natijasida  to v u sh   analiz  va  sintezini 

qila  olish  m uloqot  va  t a ’lim  jarayonida  shakllanadi.

K o‘pgina ta d q iq o tch i  o lim la r (  G .A .  L y a m in a   (1958),  A.N .  G v o z d e v  

(1983), A.R.  Luriya (1979), A.F.  Zaytseva (1981 )va boshqalar)  fonem atik 

eshitishning  yaxshi  rivojlanmaganligi  b o la la rd a   to v u sh   hosil  b o ‘lishini 

t o r m o z l a y d i .   B u n i n g   n a t i j a s i d a   t o v u s h l a r   j u d a   k e c h   va  n o t o ‘g ‘ ri 

shakllanadi,  d eb   t a ’kidlaydilar.

Tovushlar talafTuzi buzilishining mustaqil defekt sifatida talqin qilinishi 

M.Ye.  Radina  (1947,1952,1961,1968),  M.A.  A lek san d ro v a  (1955),  L .M . 

C h udinova  (1955),  M .Y e.  Xvatsev  (1958  1961),  F.A.  Rau  (1958),  M .F . 

F o m iy aev a(1 9 6 6 ,1 9 7 1 ),  M .G .G e n in g ,  N.A .  G e r m a n   (1966,1971),  O .N . 

Usanova  (1970),  Y e.F.  Sobotovich  (1970),  M . M .   Alekseyeva  (197 1 ), 

T.B.  Filicheva  (1974),  M .Y u.  Ayupova  (1992)  va  b o sh q a la r  t o m o n id a n  

k o ‘rsatib  berilgan.

M aktabgacha  y o shdagi  b o la la r  talaffu zid ag i  k am ch ilik lar,  to v u sh  

a n a l i z i   va  f o n e m a t i k   e s h i t i s h n i n g   r o v o j l a n i s h   x u s u s iy a tla ri  M .A . 

Aleksandrova (1955)  ishlaridayoritib berilgan.  M uallifning t a ’kidlashicha, 

fonematik eshitishning rivojlantirishga qaratilgan  korreksion ishlar bolaning 

t o ‘g ‘ri  talaffuz qilishni  o'z lash tirib  olishiga  y o r d a m   beradi.  M aktabgacha 

yoshdagi  bolalar  talaffuzidagi  kam chiliklam i  korreksiyalashda  k o 'p r o q  

eshitish  idrokiga  e 't i b o r   berish  kerak.  M u a llif   m a k ta b g a c h a   yoshdagi 

bolalarda  tovush  talaffuzidagi  kam chiliklar  k o ‘p   u chraydi  va  u  m axsus 

pedagogik  yordamsiz  b a r t a r a f e t i b   b o l m a y d i   d e b   xulosa  qiladi.

K o‘pgina  m ualliflarning  (R.Ye.  Levina  (1 9 5 9 ),  G .A .  Kashe  (196 8 ), 

M .F .  Fomicheva (1981),  A.V. Yastrebova  (198 4 ),  J.T .  Raximova (198 8 ), 

L.I.  Sovka  (1989))  t a ’kidlashicha,  m a k ta b g a c h a   c h iq a y o tg a n   bolalarning 

20% -30%   da  tovushlar  talaffuzida  k a m ch ilik lar  k u z a tila r  ekan.

---

Bolalardagi b a ’zi  bir tovushlarning nuqsonli talaffuzi quyidngi  k e tm a - 

k etlikda  k u z a tilg a n : 

R

  to vushi  talafïuzidagi  k a m c h ilik ,  sirg ‘a lu v c h i 

tovushlar,  s h o v q in li  tovushlar,  til  orqa  tovushlar, 

L

  tovushi  va  kam  

miqdorda b o s h q a   tovushlar.  M ualliflarog‘zaki  nutqdagi  kam chiliklam ing 

kelib  chiqish  sa b a b la rin i  turlicha  talqin  qiladilar va  b artaraf etish  u c h u n  

turli  m e to d ik   k o ‘r s a tm a la r beradilar.

T o v u s h l a r   t a la f f u z id a g i  k a m c h ilik la r   s a b a b la rin i  o ‘rg a n a   t u r i b , 

mualliflar  b o la n in g   m o t o r   sferasida  yoki  akustik  idrokda  qiyinchiliklar 

bo'lishini  k o ‘rs a ta d ila r  ( R .M .  Boskis,  R.Ye.  Levena,  N.X.  Shvachkin, 

L.F.  Spirova,  L .K .  Nazarova).

L.F.  S pirova  (19 3 7 )  norm al  va  nutq  buzilishiga ega boMgan  bolalam i 

tovush  a n a liz   qilish  xususiyatlarini  ta q q o sla b   tekshirish  ishlarini  olib 

borgan.  T e k s h ir is h la r   natijasi  shuni  k o ‘rsatadiki,  h atto   bitta  to v u sh n i 

n o to ‘g ‘ri  talafTuz  qilish  h a m   tovush  analiziga  o ‘z t a ’sirini  k o ‘rsatar ekan.

L .F .S p iro v a   ( 1 9 5 7 )  n o rm a l  talaffuzga  ega  b o ‘lgan  m a k ta b g a c h a  

yoshdagi  b o l a l a m i n g   tovush  analizi  qobiliyatini  aniqlash  u c h u n   s o ‘zdagi 

berilgan tovushni  to p ish  orqali aniqlash  m um kinligini  ko‘rsatdi.  Bolaiarda 

tovush  analiz  qilish  qobiliyatini  aniqlashning  yanada  yengil  shakli  bu 

berilgan  to v u s h n i  s o ‘z  tarkibidan  topish  yoki  shu  tovushga  oid  rasm 

topishdir.  K e y in ro q  esa berilgan tovushga oid s o ‘z o ‘ylab topish,  s o ‘zdagi 

oxirgi  u n d o s h   to v u s h n i   topish  kabi  to v u sh   analizini  shakllantiruvchi 

shakllardan  fo y d alan ish   mum kin.

L.F.  S pirovaning m a ’lumotiga ko‘ra fonem atik idrok h am d a tovushlar 

talafTuzidagi  k a m c h ilik la r  n am o y o n   b o ‘lishiga  k o ‘ra  xilma-xildir.  Ba’zi 

bir  bolaiarda  to v u s h la r   talaffuzidagi  k am chiliklar  artikulatsion  apparat 

tuzilishi  va  h a ra k a tid a g i  kamchiliklar  natijasida  kelib  chiqadi.  B u n d a  

juda  ko‘p to v u s h la m i  u m u m a n  talafTuz eta olmaslik, artikulatsion jih a td a n  

oson  talafTuz  e tila d ig a n   yoki  artikulatsion  jih a td a n   bir-biriga  o ‘xshash 

tovushlarga a lm a sh tirish  h a m d a  tovushlami  n o t o ‘g ‘ri  talafTuz etish  hollari 

kuzatiladi.

Ba’zi  b o l a i a r d a   kuzatiladigan  tovushlar  talafTuzidagi  k am c h ilik la r 

artikulatsion  a p p a r a t   harakatidagi  qiyinchiliklar  bilan  b o g l i q   b o l m a y ,  

balki  to v u s h la m i  n o a n i q   idrok  qilish  natijasida  kelib  chiqadi.

L.F.  S pirova  fo n e m a tik   kamchiliklar  sabablarini  o ‘rgana  tu rib   bola 

n u t q i n i n g   talafT uz  t o m o n i   q a n c h a lik   b u z i l g a n   b o i s a ,   u  s o ‘z l a r d a  

tovushlam i  a n a liz   qilishga  shunchalik  qiynaladi.  Bu  esa  o ‘qish  va  yozish 

malakalarini  o ‘zlash tirish d a  qiyinchilik  tu g ‘diradi  degan  xulosaga  keldi.

B olaiarda  t o v u s h l a r   talafTuzidagi  kam chiliklarni  tahlil  qilish  N .A . 

Nikashinaning (1959) quyidagi tovush turlari  kamchiliklari u c h u n  u m u m iy  

xulosa  qilishga  s a b a b   bo'ldi:

— to vushning n u tq d a  bolm asligi uni talafTuz qila olmaslik, artikulatsiya 

va  talafTuz j i h a t d a n   bir-biriga  yaqin  tovushlam i  almashtirish;

-   t o v u s h la m i  alm ashtirish  tovush  alohida  t o ‘g ‘ri  talafTuz  qilinadi,

---

lekin  s o ‘z  va  gaplarda  bir guruhdagi  to v u s h la r   bilan  alm ashtiriladi;

— 

to v u sh la r n u tq d a  b o ‘ladi,  lek in   a rtik u latsio n  jih a td a n   a n iq  talafTuz 

qilinmaydi.

N.A .  N ik ash in a  tovushlar taafTuzida  k o ‘p   uchraydigan  k a m c h ilik la r  

deb   quyidagi  xulosaga  keldi:

L,  R

  to v u sh lari  u c h u n   u la rn in g   n u t q d a   boMmasligi,  sirg ‘a l u v c h i  

to v u sh lar  u c h u n   n o t o ‘g ‘n   talaffuz,  shovqinli  tovushlar  u c h u n   b o s h q a  

to vushlai^a alm ashtirish, portlovchi to v u s h la r  u c h u n   noaniq talaffuz  etish 

kabilar  xosdir.

M a k t a b g a c h a   y o sh d a g i  b o l a l a r d a   t a l a f f u z   k a m c h i l i k l a r i   Y e . F .  

Soboiovich  (1970)  va  M .M .  Alekseyeva  (1971)  t o m o n id a n   tahlil  etilg a n . 

N u t q q a   q o ‘yilgan  tovushlarni  m u sta q il  n u t q q a   kiritish,  b a ’zi  a l o h i d a  

to v u sh lar  ustida  ishlash  k etm a-ketligi,  log o p ed ik   ishlar  m eto d ik a si  va 

m a z m u n i  u la r  to m o n id a n   ishlab  ch iq ilg an .

N u tq id a  kamchiligi b o r b o la la m in g  f o n e m a tik  eshituvini  rivojlantirish 

sam aradorligini  oshirish  ishlariga  M . Z e e m a n   (1962)  e ’tib o r berib,  t o ‘g ‘ri 

talaffuz  shartlaridan  biri  bu  fo n e m a tik   eshitishning  yaxshi  rivojlanishi 

d eb   hisoblaydi.  S h uning  uchun  h a m   talaffuzdagi  kam chiliklarni  b a r t a r a f  

etishda  birinchi  navbatda  eshitish  idrokini  rivojlantirish  zarur.

G .  Mistkovskaya  (1969)  talaffuz  ustidagi  ishlar artikulatsion  a p p a r a t  

m otorikasini  rivojlantirishga,  to ‘g ‘ri  n afas  olishga,  fo n em atik   e s h itis h n i 

rivojlantirishga,  bolalam i  savodga  o ‘rgatishga  tayyorlashga  q a r a t i ! m o g ‘i 

lozim   d e b   hisoblaydi.

Z .K .  Gabashvili  gruzin  bolalarida  A.S .  V in o k u r  ukrain  b o la la r id a , 

A.I.  M ikulskite  litva  tilida  t a ’lim  o la d ig a n   bolalarda,  R.A.  A y o z b e k o v a  

qozoq, V.  Pashalakov turkman b olalarida,  L.I.Sovka m oldavon b o lalarid a, 

L . R .M u m i n o v a ,  M .A yupova  o ‘z b e k   b o la la r id a   n u tq   k a m c h i l i k l a r i n i  

o ‘rgandilar.  U la r   o ‘zlarining  ta d q iq o t  ishlarida  artikulatsion  x a r a k te r g a  

ega  b o ‘lgan  talafTuz  kamchiliklarini,  f o n e m a t i k   idrok  j a r a y o n l a r i n i n g  

rivojlanmaganligidan  kelib  chiqadigan  kam chiliklarni,  yozuv  va  ta la ffu z  

kamchiliklarini  tahlil  qiiib  berdilar.

Turli  millat  bolalarida  nutq  buzilishlarini  o kiganish,  k o rre k sio n   ish 

usullarini  ta n la s h d a   h a r  bir  m illatning  til  xususiyatlirini  e ’tiborga  o lish  

zarurligini  ko'rsatdi.

M.  A yupova  (1992)  m aktabgacha  yosh d ag i  bolalar  n u tq in in g   f o n e tik  

h a m d a   f o n e m a t i k   t o m o n i n i   o ‘ r g a n i s h d a   t o v u s h l a r   t a l a f f u z i d a g i  

k a m c h i l i k l a r n i   b o l a l a r   o ra sid a   k e n g   t a r q a l g a n l i g i   a n i q l a d i .  U n i n g  

m a ’lum otiga  k o ‘ra  270  ta  tekshiriluvchi  5  yoshli  b olalardan  112  ta s i d a  

(41,5% )  to v u sh lar talaffuzida  k am c h ilik la r  borligi  belgilandi.  S h u l a r d a n  

"R”tovushi talaffuzidagi kamchiliklar 6 0 ,7 %   ni, shovqinli tovushlar 3 8 ,4 % , 

sirg‘aluvchi  3 2 ,1 % ,  til  orqa  2,5% ,  c h u q u r   til  o rq a   7,1% ,  "L"  t o v u s h  

talaffuzidagi  kam chilik  5,4%,  tashkil  e t a r   ek a n .

M.  A y u p o v a   t o m o n i d a n   olib  b o r i l g a n   fo n e m a tik   j a r a y o n l a r n i n g

---

t e k s h i r i s h   n a t i j a l a r i   s h u n i   k o ‘r s a t d i k i .   f o n e m a t i k   i d r o k n i n g  

rivojlanmaganligi  to v u s h   tuzilishi  b o ‘yicha  o ‘xshash  b o ‘g ‘in,  so ‘zlarni 

b ilishda  va  ularni  a n iq   a jra ta   olmaslikda,  tovushlarni  differensiatsiya 

jarayonini  tugallan m ag an lig id a,  ayniqsa  nozik  akustik  va  artikulatsion 

belgilari bilan  farq qiladigan  tovushlarni  farqlashda n a m o y o n   b o l a r e k a n .

M aktabgacha  yoshdagi  bolalarda  tovush  analizini  o ‘rganish  ularda 

b u   malakalarni  shakllanm aganiigini  ko'rsatdi.

Yuqorida  nomlari  keltirilgan barcha mualliflar bolalarda kuzatiladigan 

t o v u s h l a r   ta la ffu z id ag i  k a m c h i l i k l a r   h a m d a   f o n e m a t i k   e s h itu v n in g  

rivojlanmaganligini  m ax su s  lo gopedik yordamsiz  b a rta ra f etib  b o ‘lmaydi 

d e b   e ’tiro f etadilar.

B u n d a y   n u tq   b u z i l i s h i g a   e g a   boMgan  b o la la r g a   k o ‘rsatilad ig an  

l o g o p e d i k   y o r d a m   m a x s u s   b o l a l a r   b o g ‘c h a l a r i d a ,  p o lik lin ik a la rd a , 

u m u m t a ’lim  maktablari  qosh id ag i  logopunktlarda  am alga  oshiriladi.

B o la la rd a   f o n e tik -f o n e m a tik   n u tq   riv o jla n m a g a n lig in i  b a r t a r a f  e tish

M aktabgacha tarbiya  muassasalarida nutq  kamchiliklariga ega b o ‘lgan 

bolalarni  tarbiyalash  b o l a l a r   b o g ‘chasi  tarbiya  dasturiga  muvofiq  tashkil 

qilinadi  Fonetik-fonem atik  n u tq  kamchiligiga ega b o l g a n  bolalar ommaviy 

t u r d a g i   m a k t a b g a c h a   t a r b i y a   m u a ss a s a la rn in g   m a k ta b g a   tay y o rlo v  

g u r u h l a r i g a   m o M ja lla n g a n   b i l i m ,  k o ‘n i k m a   va  m a l a k a l a r   h a jm in i 

o ‘zlashtirishlari  kerak.

F o n e tik -fo n e m a tik  j i h a t d a n   nutq  rivojlanmagan  bolalar guruhlariga 

olib  kelingan  bolalar  10  o y   ich id a  u m u m ta ’lim  m aktabida  muvafTaqiyatli 

bilim  olish  uchun zarur b o ‘lgan asosiy topshiriqlar,  k o ‘nikm a va malakalar 

hajm ini  o ‘zlashtirib  olishlari  lozim.

N u t q   faoliyatining  a y rim   tom onlarini  rivojlantirishga  q o ‘yiladigan 

ta la b la m i  aniqlash  m a q s a d id a   quyidagi  maxsus  ishlar  amalga  oshiriladi:

—  talaffuz  m alakalarini  shakllantirish;

—  fonem atik  idrokni  rivojlantirish;

—  tovush  analiz  va  sintezi  k o ‘nikmalarini  rivojlantirish.

T u z a t u v c h i   t a ’l i m n i n g   m a q s a d i :   b o l a l a r d a   u m u m i y   va  n u t q

k a m c h i l i k l a r i n i   t u z a t i s h   h a m d a   b o l a l a r n i n g   n u t q i y   f a o l i y a t i n i  

rivojlantirishga yo'naltirilgan  maxsus logopedik  m etod va usullami qoMIash 

y o ‘li  bilan  bolaning  yoshiga  muvofiq  lug‘at  boyligi  va  mustaqil  nutq 

bilan  birga  t o ‘g ‘ri,  an iq ,  ravon  nutqni  tarbiyalash.

Tuzatilgan  nutqiy  m a te ria l  ustida  quyidagi  ishlar  am alga  oshiriladi:

— bolalarda  so ‘z n in g   m orfologik tarkibiga  va  s o ‘z la m in g  o ‘zgarishga 

e ’tiborni jalb   etish  h a m d a   s o ‘zlarning  gapda  b o g la n is h in i  rivojlantirish;

—  bolalarda  o ddiy yoy iq   va  q o ‘shm a gaplarni  t o ‘g ‘ri tuzish,  mustaqil 

n u tq d a  turli  konstruksiyadagi gaplarni qo'llash  ko'n ikm alarini tarbiyalash;

—  mustaqil  nutq n i  rivojlantirish:

—  lug‘atini  boyitish:

---

—  talaffuzini  t o lg ‘rilash  asosida  savodga  o ‘rgatish:

—  ixtiyoriy  diqqat  va  xotirani  rivojlantirish.

Q uyida biz  f o n e tik -fo n e m a tik   n u tq   rivojlanmaganligini  b a r t a r a f  etish 

b o ‘yicha  M.  Ayupova  (1992)  t o m o n id a n   tavsiya  e tiig a n   lo g o p e d ik   ish 

tizim i  bilan  tanisham iz.

F o n e tik -fo n e m a tik   n u tq   rivojlanmaganligini  b a r t a r a f  etish  b o ‘yicha 

olib  boriladigan  korreksion  ish  tizim i  shartli  ravishda  3  d avrga  b o l i n a d i .  

U la m in g   h a r birining  m a z m u n i  va  hajmi jih atid an   farq  qilgan  h o ld a   bir- 

biriga b o g ‘liq h am dir.  Korreksion  logopedik  ishning old in g i  davri  keyingi 

davrdagi  ish  m a z m u n in i  o ‘zlashtirib  olishga  bolalarni  tayyorlaydi.

K o rre k s io n   ish n in g   b irin c h i  d a v r id a   olib  b o rila d ig a n   lo g o p e d ik   is h la r

mazmuni

F o n e tik -fo n e m a tik   n u t q   rivojlanmaganligini  b a r t a r a f   e tish d a   olib 

boriladigan  korreksion  ish n in g   birinchi  davrini  tay y o rlo v   davri  d e b   h a m  

n o m la sh   m um kin.  Bu  d a v rd a   olib  boriladigan  ishlar  q u y id a g ila m i  o ‘z 

ichiga oladi:  artikulatsion a p p a ra t  harakatchanligini  rivojlantirish  ;  t o ‘g ’ri 

talaffuz  qilinadigan  to v u sh la m i  aniqlash;  to v u sh larn i  n u t q q a   q o ‘yish; 

eshituv  idrokini  rivojlantirish,  tovushlar  differensiatsiyasi  u stid a   ishlash 

s o ‘z  va  b o ‘g ‘in  ichidan  tovushni  ajratish.

N u t q n i n g   to v u s h   t o m o n i   s h a k l l a n i s h i d a   f a q a t g i n a   a r t i k u l a t o r  

m o to rik a n in g   efferent  z v e n o sin in g   shakllanganligi  e m a s ,  balki  nu tq iy  

sezgilar-kinesteziyalar h a m  m u h im  ahamiyat  kasb etadi.  N .l  Jin k in  qaytish 

reaksiyasiningbo‘lmasligi  nutqiy o rg an larh arak ati  m ashqlari  u c h u n ta jr ib a  

t o ‘p l a n i s h i n i   t o ‘x t a d i   d e b   t a ’k i d l a g a n .   Q a y t i s h   r e a k s i y a l a r i n i n g  

( k i n e s t e z i y a )   k u c h a y is h i  n u t q n i n g   o 'z l a s h t i r i s h n i   t e z l a s h t i r a d i   va 

yengillashtiradi.

H arakat-kinestetik  a lo q alarn i  rivojlantirish  u c h u n   t o v u s h   talaffuzi 

v a q t i d a   a r t i k u l a t o r   o r g a n l a r   h o l a t i n i   a n i q lo v c h i  m a x s u s   m a s h q l a r  

bajartiriladi.  M ashqlarni  bajarish  ja ray o n id a  b o la la rn in g   d iq q a ti  d o im o  

kinestetik  sezgilarga  qaratiladi.

A rtikulator  h a ra k a tla m in g   kinestetik  asosini  sh a k lla n tirish   turli  xil 

m ashqlarni bajarish ja ra y o n id a  am alga oshiriladi,  la b la r h o la tin i  aniqlash, 

til  uchi  t o r   va  kengligini  ajratish  va  h.k.

A r tik u la ts io n   a p p a r a t   h a r a k a t c h a n l i g i n i   s h a k l l a n t i r i s h   b o ‘y ic h a  

logopedik  ishlar  quyidagilam i  o ‘z  ichiga  oladi:

1.  A rtikulator  m o to rik a n i  rivojlantirish  u c h u n   h a r a k a t l a r   h ajm ini 

k o ‘p a y t i r i s h g a   y o ‘ n a l t i r i l g a n ,   a r t i k u l a t s i o n   a p p a r a t   o r g a n l a r i  

harakatchanligini,  kuchini,  an iq   harakatini,  a rtik u la to r   o rg a n n i  kerakli 

h o l a t d a   u sh lab   t u r a   o lish   k o ‘n ik m a la r in i  r i v o jla n tir is h g a   o id   s t a tik  

m ashqlar.

2.  Bir  vaq td a  va  k e t m a - k e t   b ajarilayotgan  h a r a k a t l a r   j a r a y o n i d a  

d in a m ik   koordinatsiyani  rivojlantiruvchi  mashqlar.

---

A r tik u la to r  lia ra k a íia riii  riv o jla n tirish , h a ia k a tla rn i  ta k ro r la s h  v a  q a y u  

tik la s h   j a r a y o n i d a   a m a lg a   o sh irila d i.

A r t i k u l a t o r   h a ra k a tla rn i  rivojlantirish  o ‘yin  («Shirin  m urabbo». 

« F ú tb o l» )   s h a k lid a   olib  borilib,  m o to r ik a   buzilishining  x ara k te ri  va 

d a r a ja s in i  h i s o b g a   o ig a n   h o ld a   o ‘tk a zilad i.  A r tik u la to r   m o t o r i k a n i  

riv o jlan tiru v ch i  m a sh q la r  bir  v a qtning  o ‘zida  h a ra k a tn in g   k in e tik   va 

kinestetik  a so sid a  t a ’sir  qilishni  e ’tiborga  oigan  b o'lib,  shu  j u m la d a n  

h a ra k a tla rn in g   statik  va  d in am ik   koordinatsiyasiga,  harakatlarning  turli 

darajalarini  shakllantirish  va  murakkablashtirishga  ham   qaratilgandir.

A r t i k u l a t o r   m o t o r i k a n i n g   r i v o j l a n i s h i   t o v u s h   t a l a f f u z i d a g i  

k am c h ilik la rn i  korreksiyalash  u c h u n   aham iyatlidir.  Bu  ishning  asosiy 

vazifasi  artik u la tsio n   organiar  sezgisini  va  harakatchanligini  yaxshilash; 

til  va  lab la rn in g   ixtiyoriy  harakatlarini  m u k am m allash tirish d an   iborat.

M o t o r i k a n i   r iv o jla n tiris h   a r t i k u l a t s i o n   g im n a s t i k a   k o ‘r i n i s h d a  

o ‘tkaziladi.  U n in g   m aqsadi  artikulator harakatlarning  h a r b ir  e lem en tin i 

qayta  ish la sh d a n   iborat  b o ‘ladi.

N u t q   a p p a r a t   m otorikasini  rivojlantirish  va  t o ‘g ‘ri  artikulatsiyani 

tarbiyalash  ishlari  quyidagilarni  o ‘z  ichiga  oladi:

—  s tatik   va  d in a m ik   mashqlar;

—  a r t i k u l a t o r   apparat  harakatchanlik  kuchini,  harakatlar  aniqligini 

rivojlantirish;

—  n u t q   a p p a ra t  muskullaridagi  taranglikni  yo‘qotish;

—  h a r a k a tla rn in g   norm al  tem p in i  tarbiyalash.

Birinchi  d av rn in g   asosiy  vazifalardan  yana  biri  tovushlam i  n u tq q a  

q o ‘yish,  b o la la rd a   buzilgan  artikulatsion  tu z u m la m i  korreksiyalashdir.

T o v u s h la rn i  n u tq q a   q o ‘yish  individual  m ashg'u lot  d a v o m id a ,  h a r  bir 

bolaga  1 0 —  15  m in u t  ajratilgan  holda  olib boriladi.  H a r b i r a n i q   h o latd a 

to v u s h la rn i  n u t q g a   q o ‘yish  usullari  ta n la n a d i.  U larni  ta n la s h d a   bola 

shaxsiga,  talaffuzdagi  kamchilik xususiyatlariga,  nutq xususiyatlariga e ’tibor 

berilishi  lozim .

T o v u sh n i  n u tq q a  qo'y ish  b o ‘yicha olib boriladigan  ishni  rejalashtirilar 

ek a n ,  lo g o p e d ik   ishni  va  tovushni  nutqga  q o ‘yish  qoidalarini  k e tm a - 

ketligini  h is o b g a  olish zarur. Asosiy diqqat  e ’tibor tovush artikulatsiyasini 

ongli  ravishda  m ustahkam lashga  qaratilib,  bolalar  til,  lablar,  tishlar  qay 

h o la td a  turganligini  k o ‘rsatib va aytib  bera olishlari  kerak.  Bolalar diqqati 

k o ‘p r o q   to v u s h l a r   artikulatsiyasiga  qaratiladi.  Korreksiyalash  usullari 

artikulatsion ap p arat tuzilishi va funksiyasini  hisobga oigan holda tanlanadi.

T o v u s h la rn i  n u tq q a   q o ‘yishda  taqlid,  m exanik  va  aralash  usulidan 

foydalaniladi.