M. Y. Ayupova

-B O B . N U T Q KAMCHILIKLARINI OLDINI

Download 12,49 Mb.

Pdf ko'rish

bet	97/98
Sana	25.07.2021
Hajmi	12,49 Mb.
	#128615

1 ... 90 91 92 93 94 95 96 97 98

Bog'liq
Logopediya Ayupova

26-B O B . N U T Q KAMCHILIKLARINI OLDINI

OLISH

D unyo m iqyosidagi statistik m a ’lum otlarga k o ‘ra n u tq nuqsonlarining

soni ko‘payib b o rm o q d a , sh u n in g u ch u n b o la la r va o 'sm irla rd a n u tq

kam chiliklarini o ld in i olish dolzarb m u a m m o b o ‘lib qolgan.

B izning m a m la k a tim iz d a n u tq kam chiliklariga ega bolalar bilan olib

b o rila d ig a n k o rre k s io n -ta r b iy a v iy va p e d a g o g ik ishga k a tta e ’tib o r

q aratilm o q d a. N u tq kam ch ilik larin i erta an iq la sh , korreksion t a ’ü m va

tarbiyani tashkil qilish va t a ’lim -tarbiyaning uslublari m asalasini haï qilish

b o ‘yicha m a ’lu m m iq d o rd a yutuqlarga erishilgan.

K o‘p h o lla rd a m ax su s t a ’sir etish yoMlari o rq ali bolalardagi turli xil

n u tq p ato lo g iy alarin i o ld in i olishga erishilm oqda.

Bolalardagi n u tq kam chiliklarini o ‘z vaqtida oldini olish nerv- psixik

kasalliklami oldini olish bilan uzviy bo g liq d ir. Bu davolash, pedagogik va

ijtimoiy ta ’sirlami o ‘z ichiga oigan kompleks tadbirlar orqali amalga oshiriladi.

B olalar po lik lin ik asi m utaxassislari d o im iy d in a m ik kuzatuv bilan b ir

q ato rd a 14 y o sh g ac h a b o lg a n bolalam i po lik lin ik ad an tashqari m aktab

va m aktabgacha ta rb iy a m uassasalarida ham profilaktik k o ‘rikdan o ktkazib

tu r a d ila r . B o la la r m u a s s a s a la r id a g i p e d a g o g va s h if o k o r la r n in g

ham korligidagi ishi b o la la r sog‘lig‘idagi kam chiliklarni, nutq rivojlanishiga

ta ’sir k o 'rsatu v ch i yoki n u tq kam chiliklarini keltirib chiqaruvchi tu g 'm a

va orttirilgan k asa llik la m i erta aniqlashga im k o n beradi.

N u tq k a m c h ilik larin i o ldini olish m u am m o si haq id a gapirganda bola

nutqining n o rm a d a rivojlanishi uchun zaruriy om illarni o ‘rganish va bilish

juda m u h im d ir. Bu m a ’lu m o tla r bola nerv -p six ik h o latin in g m u h im

ko‘rsatkichi h iso b lan u v ch i n u tq rivojlanishiga bevosita taalluqlidir. U ning

vazifasi aso san n u tq o n to g e n e z in in g yosh b o sq ich larin i o ‘rganish va

ijtim oiy sh a rt- s h a ro itla rn i aniqlashdan iboratdir. N u tq kam chiliklarining

o ld in i olish m u a m m o s in i o 'rg a n is h ja ra y o n id a b o la la m i psix o lo g ik

tarbiyalash b o ‘y ic h a n o rm a tiv va tavsiyalar, bo la psixik qobiliyatining

rivojlanishi im k o n iy a tla rin i yaratish va q o ‘llash b o ‘yicha no rm ativ va

ta v siy a la r, a h o li o r a s id a o m m a v iy tib b iy -p e d a g o g ik p ro p a g a n d a n i

rivojlantirish b o ‘y ic h a tavsiyalar ishlanadi.

A holiga lo g o p e d ik y o rd am k o 'rsa tish n in g m u h im yo‘nalishlaridan

biri nutq k a m c h ilik la rin i oldini olish hisoblanadi.

L ogopediyaning a n a shu alo h id a ta rm o g ‘i o ld id a quyidagi vazifalar

turibdi:

a) nutq k a m c h ilik la rin i old in i olish - b irlam ch i prafilaktika;

b) n u tq k am ch ilik la rin i surunkali shakllarga aylanishining oldini olish

— ikkilam chi p ro filak tik a;

d ) n u tq k a m c h ilik la r ig a eg a s h a x s la rn in g ijtim o iy - m e h n a t

adaptatsiyasi — u c h la m c h i profilaktika.

B irlam chi profilaktika. N utqiy rivojlanishidagi nuqso n lam i oldini o lish

psixik fun k siy alarn in g ijtim oiy, p ed ag o g ik v a e n g a w a lo psixogigiyenik

b u zilish lam i o ld in i olish c h o r a -ta d b irla rig a aso slan ad i.

Sog‘liqni saqlash va maxsus p ed ag o g ik an in g profilaktik ishlam i a m a lg a

oshirishi b o la tu g ‘ilm asidan ilgari b o s h la n a d i. Bu boMajak o n a u c h u n

hom iladorlik davrida maksimal darajadagi q u la y sh art-sh aro itlam i y a ra tish

y o ‘li orq ali am alg a oshiriladi.

P sixoprofilaktik c h o ra la r tizim ida b o la d a g i psixika va n u tq n in g n a sliy

p a to lo g iy a la r in i o ld in i o lish m a q s a d id a o t a - o n a l a r n i o ‘z v a q t i d a

m aslahatxonalardagi m utaxassislai^a m u ro jaat qilishlariga erishish m u h im

ah am iy atg a ega.

Bola tu g 'ilg a n id a n boshlab u n in g n e rv -p six ik nvojlanishm ing h o la tig a

a lo h id a ja v o b g arlik o ila zim m asiga tu s h a d i. Bu yosh o ta - o n a la r n in g

p sixologik-pedagogik bilim ini o sh irish n i y a n a d a dolzarblashtiradi.

B ola x a ra k te r va shaxsiy x u s u s iy a tla rin in g sh ak llan ish i e n g e r t a

y o sh lard an o q b o sh lan ad i. Postnatal riv o jla n ish n in g e rta davrlariyoq b o la

psixikasi rivojlanishining keyingi b o sq ic h la ri u c h u n k atta ah am iyatga e g a .

U yqu, c h in q irish , h arak at va c h a q a lo q o rg a n iz m in in g boshqa fizio lo g ik

reak siy alari m a rk aziy nerv siste m a sin in g saq la n g a n lig i va y e tilg a n lik

darajasini aks e ttira d i. Shu sababli o ta - o n a la r sh ifo k o r bilan b irg a lik d a

b u nday reaksiyalam ing p a y d o b o ‘lishi va rivojlanishini diqqat bilan k u z a tib

b o rish la ri z v ru r. A gar b iro n -b ir k a m c h ilik la r sezilsa, d a rh o l k e ra k li

profilaktik c h o ra la m i k o ‘rish kerak.

6 0 -y illa r ilm iy adabiyotlarida ’’xavfli o m il" d eg an tu sh u n c h a v u ju d g a

keldi. Bu tu s h u n c h a ostida rivojlanishga k o ‘p va kam d arajada z a ra rli

t a ’sir k o ‘rsatuvchi tashqi m u h itn in g (b io lo g ik va ijtim oiy) turli xil s h a r t-

sharoitlari va o rg an izm n in g individual reaksiya k o ‘rsatish qobiliyati k o z d a

tutilgan.

N u tq nuqsonlarining xavfli om illariga b u z ilg an ontogenezga aso slan g an

h o la tla r (m a sa la n , m ay d a p six o m o to rik a , fazo v iy idrok va b o s h q a la r

rivojlanishining kechikishi), sh u n in g d e k , b o la h ay o tin in g h o m ilalik , p e n

- va po stn atal davrlarida biologik va ijtim oiy-psixologik ta ’sirlar n atija sid a

kelib ch iq u v ch i m iya yetishm ovchiligi kiradi.

B iologik xavfli - asosan h o m ilalik va tu g ‘riq davridagi o rg a n iz m g a

ta ’sir etuvchi p a to g en om illarni, tu g ‘riq d a n keyingi m iya infeksiyalari v a

trav m alarin i, n u tq buzilishlariga m oy iliik n i o ‘z ichiga oladi.

Y angi tu g ‘ilgan c h a q a lo q la rd a b irla m c h i n u q so n sifatid a k o ‘ru v ,

eshitish, h ara k at sohasidagi b u zilish lar n a m o y o n b o ‘lishi m u m k in .

Bu b u zilish la r m urakkab b o lm a g a n k o ‘rin ish d a va shu b ilan b ii^ a

b ir n e c h ta tu rli xil birlam chi n u q so n la m in g b irg alik d a kelishi k o ‘rin is h id a

n a m o y o n b o ‘lishi m um kin.

Xavfli o m ilg a ega bolalar b ilan o lib b o rila d ig a n ish jarayoni m a rk a z iy

nerv sistem asi funksiyasining b u zilish i m o x iy a tig a qarab tashkil e tila d i.

543

B unday bo lalar b ila n h a y o tn in g dastlabki k u n la rid an o q erta korreksion-

pedagogik ishni o lib b o rish zaru r, chunki b ir funksiya rivojlanishidagi

buzilishlar boshqalari shakllanishining ikkilam chi kechikishiga olib keladi.

K o rrek sio n -p ed ag o g ik ta d b irla r quyidagilarni o ‘z ichiga oladi:

— m o ‘ljal o la bilish va bilish faoliyatini rivojlantirish;

- nigohni b ir n u q ta g a q a ra ta olish va nigoh b ilan kuzatish;

— eshitish d iq q a tin i ja m lash ;

— harakat faolligini stim ullash;

- oral a v to m a tiz m reflekslarini rivojlantirish;

- ovoz reak siy alarin i rivojlantirish va hokazo.

Asosiy e ’tib o r s e n so r idrokni rivojlantirishga qaratiiadi; ko‘ruv, eshituv,

kinestetik. N u tq p ato lo g iy asig a moyilligi b o r bo la b ilan erta yoshlarda

o lib b o rila d ig a n , m a q s a d sari y o 'n a ltirilg a n ish ja ra y o n id a b o ia n in g

nuqsonli se n so r fu n k siy a la rid a kom pensatsiya h o lati so d ir b o ‘ladi. Bu

m a ’lum m iq d o rd a b o la n u tq i rivojlanishining norm allashuviga yordam

beradi.

Bu ishga o ta - o n a la r m aksim al darajada ja lb etilishlari zarur.

N u tq buzilishlariga m oyilligi b o r bola hayoti sh u n d a y tashkil qilinishi

kerakki, b u n d a b a rc h a n a rsa la r uning harakatlari va psixikasining t o ‘g ‘ri

rivojlanishiga y o rd a m b erish i lozim . N u tq q a c h a b o ‘lgan korreksion ish

q a n c h a lik erta b o s h la n s a , h a ra k a t, n u tq iy va in te lle k tu a l rivojlanish

sh unchalik kam k a m c h ilik la r bilan kechadi.

N u tq b u zilish larin in g biologik xavfli om iliga chapaqaylik kiradi. Bola

psixom otorikasining k o n stitu tsio n al xususiyatlarini hisobga olm aslik nutq

k o ‘rinishlarini k eltirib ch iq arish i m um kin (k o ‘p in c h a d u d u q lan ish n i).

C h apaqaylikni o ‘n a q ay lik k a kuch bilan z o ‘r!ab o ‘tk azish taqiqlanadi

va bu p ro flla k tik ta v s iy a la rd a n biri h iso b la n a d i. E rta y o sh la rd a n o q

p re d m e tla m i faqat o ‘n g q o ‘lga berish, eh tiy o tk o rlik va q a t’iyat b ilan

predm etlarni ch ap q o ‘ld a n o ‘ng q o ‘lga o ‘tkazish (ovqat m ahalida qoshiqni

va shu kabilar), o ‘yin d a v o m id a ko'proq o ‘ng qoMni ishlatish, aynan

o ‘ng q o ‘l bilan p re d m e tla rn i paypaslash yoki n o m in i to p ish va ho k azo lar

orqali ch ap a q ay lik n in g rivojlanishini oldini olish m um kin.

S hu n in g d ek , n u tq b u z ilish larin in g biologik xavfli om iliga — n u tq

patologiyasiga oilaviy m oyillik holati ham tegishlidir. N u tq patologiyalariga

ega o ta -o n a la r bola b ilan b o ‘Iadigan nutqiy m u lo q o tn in g q o n u n -q o id alari

haqida logoped bilan m aslahatlashishlari zarur. Bola n utqining rivojlanishi

u c h u n ay n an o ta - o n a n in g n u tq i n am u n a b o ‘lad i, shu sababli ayrim

h o lla rd a b o ia n in g n u tq k am c h ilig ig a ega k ish ila r b ilan m u lo q o tin i

c h e g a r a l a s h l o z i m . N u t q k a m c h ilig ig a m o y i l l i g i b o r o i l a d a

tarb iy alan ay o tg an b o la d a b irlam ch i profilaktika m aq sad id a o ‘tkazi!uvchi

logopedik m a sh g 'u lo tla rn i kichik m aktabgacha y o sh d an boshlash m uhim .

So'nggi yillarda ijtim oiy-psixologik xavfli om illar, xususan bolalarning

psixik deprivatsiyasi m a sa la la ri ta d q iq o tc h ila r e ’tib o rin i k o 'p ro q ja lb

544

e tm o q d a . D e p riv a tsiy a d e g a n d a — a so siy e h tiy o jla r n in g y e ta rlic h a

qondirilm asligi (hissiy — sen so r) tu sh u n ilad i. D e p riv a tsiy a n in g bilishi va

ijtim oiy turiari farq lan ad i (I. L an g m ey er, Z . M a te y c h ik , 1984). Bola

n u tq in in g rivojlanishiga d e p riv atsiy a n in g b a r c h a tu ria ri m u h im t a ’sir

k o ‘rsatishi aniqlangan.

Ilk yoshlarda bo lan i o n a d a n ajratish b a ’za n m iy a fao liy atin in g og‘ir

buzilishlarini keltirib c h iq arad i va keyinchalik hissiy n o tu r g ‘unlikning

im pulsivlikning, o ‘z n a v b atid a n u tq k am ch ilik lari b ila n m urakkablashishi

m u m k in b o ‘lg a n x u lq - a tv o r b u z ilis h la r in in g r iv o jla n is h ig a aso siy

sab ab lard an biri b o ‘lib qoladi.

2 ,5 y o sh d an s o ‘ng u y d a ja z o la s h , a y n iq sa b o la la r m u assasasid a

ja z o la s h , b o la la r b o g ‘c h a sig a b o rish n i is ta m a s lik , n o ta n is h k ish ilar

jo n iv o r la r b ila n u c h r a s h is h ja r a y o n id a g i c h o ‘c h i s h , s a lb iy e rta k

q a h ra m o n la rid an , q o ‘rqish va sh u kabi k o ‘rin ish la rd a g i t a ’siriar m uhim

ah am iy atg a ega b o ‘la boshlaydi.

B olaning norm al n u tq iy rivojlanishini t a ’m in lo v c h i n erv -p six ik holati

k o ‘p ho llard a oiladagi shaxslararo m u n o sa b atlarg a b o g l i q b o la d i. Bunda

quyidagilar alohida ah am iy atg a ega;

- o n a n in g x arak ter xususiyatlari (bezovtalik, v a h im a c h i, infantillik,

im pulsivlik, hissiy sovuq);

- o ta yoki o n a to m o n id a n m u ru w a tsiz lik ;

- to ‘liq boMmagan oila;

- oiladagi m ojoroli m u n o sa b a tla r, oila tarkibidagi o ‘z g a ris h la r( o ‘lim,

b em o rlik , ajralish va h.k.);

- ikki uyda tarbiya k o ‘rish;

- yashash sharoiti va tarbiya tu n n in g keskin o ‘zg arish i;

- t a r b iy a n in g n o a d e k v a t t u r i ( " Y u ld u z " , g i p e r g ‘a m x o ‘rlik ,

g ip o g ‘a m x o ‘rlik, tarbiyaviy h o la tla rd a ota - o n a n in g kelishm asligi).

B olaning ulg'ayishi va rivojlanishiga qarab, ta sh q i m u h it t a ’sirlarining

o ‘sib borishi hisobiga k o ‘payuvchi psixik tra v m alo v ch i v a z iy a tla r doirasi

b irm u n c h a kengayadi. B u lar te n g d o sh i yoki k a tta la r b ila n m ojoroli

m u n o sab a t, haddan tash q ari ja z o la sh , q o ‘rq itish , c h o ‘ch ish (q o 'rq in c h li

hayvonning to 'sa td a n p a y d o bo*lishi, "q o 'rq in c h li" fllm n i to m o s h a qilish,

"q o ‘rqinchli” ertak) va boshqalar.

X avfli o m illa r q o n u n iy a tla rin i bilish va h is o b g a o lis h b irla m c h i

profilaktik k o rreksion-pedagogik ishni m aqsad sari y o ‘n a ltirilg a n holda

o ‘tkazishga im kon beradi.

Pedagogik t a ’sim in g ratsional usullarini tash k il q ilish u c h u n nutqiy

funksiya rivojlanishining yosh xususiyatlarini bilish lo z im .

N u tq n in g o ‘z v aqtida rivojlanishi u c h u n o n a v a b o la n i o ‘rab turgan

b o s h q a k ish ila r, b o la b ila n d o im o m u lo q o tg a k ir is h is h ia r i, ja v o b

re a k s iy a s in i o lish g a in tilis h la r i k e ra k . M a ’lu m k i , b o la p o s tn a ta l

rivojlanishning eng e rta b o sq ich larid a ham o n a b ila n o ‘z ig a xos "dialog"

olib b o rg an . Bu "dialog” bolad a u m u m iy x a rak terlar, jilm ayish, to v u sh lar

va o h a n g d o s h la m i (exopraksiya, exolaliya) talaffuz qilish k o ‘rinÍshidagi

reaksiyalarni y u zag a keltiradi.

Bola rivojlanishi u ch u n nutqiy funksiya shakllanishini stim ullash katta

aham iyatga ega. Bolaning harakat k o ‘nikm alarini (o ‘tirish, yurish, em aklash,

qoMning m ay d a harakatlari va boshqalar), xususan nutqiy m o to r apparatning

harakat k o ‘n ik m ala rin i egallash davri m uvaffaqiyatli kechishi u ch u n h ar

taraflam a y o rd am lash m o q zarur. Turli xil harakat reaksiyalarini am alga

oshirish u c h u n sh aro it yaratish, g o 'd ak n in g "o ‘yinlarga" ovoz bilan yordam

berm oq kerak. N u tq -h a rak at funksiyasining shakllanishi um um iy m otorika

va ayniqsa q o ‘ln in g m anipulyativ faoliyati bilan uzviy bogMiqdir.

B ola h a y o tin in g birinchi yillarida n u tq n i tu sh u n ish n in g rivojlanishi

alo h id a a h a m iy a tg a ega. Bu m a ’lum d arajad a k attalam in g nutqiy h olatiga

bog‘liq b o ‘ladi.

B o lad a n u tq n i tu sh u n ish , uni o ‘rab tu rg a n , p re d m e tla r va k atta lar

talaffu z q ilg a n , s o 'z la rn in g o ‘rtasÍdagi a lo q a n i o 'rn a tish y o ‘lÍ o rq a ü

rivojlanadi. B ola istagini m im ikasi yoki jesti orqali bilib olishga urinadigan

o ta -o n a la rg a u la rn in g b u nday x a tti-h a ra k ati n o to ‘g ‘riligini tu sh u n tirish

zarur. C h u n k i b u n d a y jara y o n d a b o lad a ovoz reaksiyalari, to v u sh lar va

so ‘z la r ta la ffu z ig a ehtiyoj tu g ‘ilm aydi.

B o la n in g lingvistik tarbiyasi e rta b o sh lan ish i kerak va h a y o tn in g

b irinchi y illa rid a o n a tilida am alga oshiriladi (K .D .U sh in sk iy , 1948 —

1952; Y e .I. T ixeyeva, 1981 va b o sh q a la r). N u tq rivojlanishining e rta

b o sq ic h id a ikki til tizim ini o ‘zlash tirish b o la u ch u n m urakkab vazifa

h iso b lan ad i. A g ar g o ‘d ak o n a tilid an b o sh q a tilni ham tinglasa, u h o ld a

uning n u tq i se k in rivojlanishi m u m k in , ayrim hollarda esa k o ‘p sonli

in teg ratsiy ala r p a y d o b o ‘ladi, bu g o h id a talvasa xarakteridagi tutilishga

aylanib k e ta d i. Bu borada oilada o ‘zaro b ir-b irin i tushunish va yagona

y o n d o sh u v o ‘rn atilish i zarur. K eyinchalik esa bu holat bolaga ikki va

u n d a n o rtiq tiln i egallashga im k o n beradi.

Bola n u tq ig a q o ‘yiladigan talab larn i oilada b archaning bilishi zarur.

Bu ta la b la r ku ch ay tirilish i h am , susaytirilishi h a m m um kin em as. N u tq iy

o 'q u v la rn i sh ak llan tirish yosh n o rm alarig a m uvofiq boMishi lozim .

N u tq r iv o jla n is h in in g b o s h la n g ‘ic h d a v rla rid a b o la n i ta la ffu z i

m u rak k ab va tu sh u n a rsiz so ‘zlar, sh e ’r va q o ‘shiqlam i yodlatish (yoshiga

m os k e lm a y d ig a n ) b ilan qiynam aslik zaru r.

N o rm a l rivojlanayotgan b o la lug‘a tid a 3 yoshga kelib 1000 - 1200 ta

so‘z m avjud b o ‘ladi. K ichkintoy n u tq n in g deyarli barcha qism ini qo'llaydi,

uning k a tta la r va b o lalar bilan m uloqoti n u tq iy b o ‘la boshlaydi. Bu davrda

k a ttala rg a ta s h a b b u s k o r m u ro jaat jad al rivojlanadi (savollar; q an d ay ?

qay erd a? va h .k ). Shu tarzd a k a tta la r n u tq i bola uchun a tro f-m u h itn i

bilishdagi e n g m u h im vosita hisoblanadi. B ola hayotining 3 yiliga kelib

u n in g o ‘z n u tq i faoliyatning m ustaqil k o 'rin ish ig a aylanadi.

G a p la sh ish n i o ‘rgangan bola b ilan m u lo q o td a u n g a so d d a s a v o lla r

berish va ja v o b in i to q a t bilan k u tish , u n i e s h ita bilish va u n g a t o ‘g ‘ri

javob b e ra olish lozim .

B ola h a y o tin in g 6 yiliga kelib n u tq - h a ra k a t m e x a n iz m la rin in g a so siy

p a ra m e trlarig in a sh akllangan b o la d i: n u tq ja r a y o n id a n u tq a p p a r a tin in g

m u sh ak lari q isq a rish i yetarlicha a v to m a tiz a ts iy a la n m a g a n , m u r a k k a b

n u tq iy vazifada n u tq h arakat ste reo tip larí o s o n b u z ila d i, n u tq -h a ra k a ti

a p p a rati boM imlari orasidagi k o o rd in a to r o ‘z a r o m u n o sa b a tla r (x u s u s a n ,

a rtik u la to r va nafas o 'rta sid a ) n o tu rg ‘u n d ir.

L ug‘at b oyligining yetarli b o 'iish ig a q a ra m a y , b u yosh d a n u tq n in g

t o ‘g ‘ri ifodalanishi to ‘la takom illashgan d a rajag a y etm ay d i: sirg‘a lu v c h ila r

"R" to v u sh to z a s o f jaranglam aydi, to v u s h ía r o 'm in in g a lm a sh tirilish i

kuzatiladi va h.k. O d a td a , nutq s h a k lla n ish in in g b u xususiyatlari b o la

h ay o tin in g 4 —5 yillariga kelib yo‘qo lad i. B u n g a sab ab m iya fiziologik v a

psixologik funk siy alarin in g yetilishidir.

A trofdagi k a tta la r n o to ‘g ‘ri talaffuziga ega boMsalar yoki erm ak sifa tid a

bo la n u tq ig a ta q lid qilish holatlarida t o ‘g ‘ri to v u sh talaflfuzini eg a lla sh

ja r a y o n i m u r a k k a b la s h a d i, t o ‘g ‘ri t a l a f f u z q ili n u v c h i t o v u s h í a r

m u sta h k a m la n a d i va keyinchalik b u n d a y b o la la r lo g o p ed n in g m a x su s

korreksion t a ’lim iga m u h to j bo‘lib q o la d ila r.

N u tq rivojlanishi jarayonida b o la la r fizio lo g ik tu tilish la r d e g an n o m

oigan h o la tla rd a n o ‘tadiIar. Bu holat n u tq iy o q im n in g uzilib - u z ilib

qolishida, b o ‘g ‘in va so 'zlam i ko‘p m a ro ta b a ta k ro rla sh d a , s o ‘zlarni n a fa s

olish paytida talafTuz qilishda nam oyon b o ‘lad i. Bu h o la tla r ham n o to ‘g ‘ri

tovush talaffuzi singari periferik n u tq a p p a ra ti faoliyatidagi k o o r d in a to r

m ex a n izm larn in g yetilm aganligi bilan b o g l i q va o d a td a 4 - 5 y o sh la rg a

kelib y o ‘q o lad i. B iroq bunday tu tilis h la r h a q iq iy n u tq iy p a to lo g iy a g a

aylanishi m u m k in , agarki bu davrda b o la n i o ilad ag i ta ra n g p six o lo g ik

m uhit o ‘rab tu rsa yoki uning nutqiy ta rb iy a sin i n o to ‘g ‘ri b o ‘lsa. N u tq d a g i

xatolari u ch u n bo lan i jazolam aslik, k am sitm a slik , ja h l b ilan t o ‘g ‘rilam aslik

zarur. Bola b ilan qisqa ritm ik she’rla m i va q o ‘s h iq la m i y o d lash , m a 'lu m

te m p d a , kuylash va deklam atsiya o stid a h a ra k a tla rn i am alg a o sh irish

o rq ali n o rm al n u tq n in g tiklanishiga y o r d a m b e rish m u m k in . B o la n i

m a ’lum tezlik d a gapirishga o'rgatish z a ru r. B ola b ilan te n g o h a n g d a ,

so‘zlam i an iq va oxirigacha talaffuz qilib su h b a tla sh ish lozim .

N u tq r iv o jla n is h i u c h u n s e n m o r t a r b i y a v a o ‘y in f a o l i y a t i n i

rivojlantirish k a tta aham iyatga ega.

N u tq funksiyasini shakllantirish a tr o f - m u h itn i o ‘rganish b ilan p a r a l-

lel ravishda o lib bo rilad i. P redm etlarni t o ‘g ‘ri id ro k q ilish, u la r h a q id a g i

bilim va ta s a w u rla m in g to ‘planishi n u tq iy va s e n s o r rivojlanishning u z v iy

t a ’siri n atijasid a so d ir b o ‘ladi.

Psixik riv o jla n ish n in g m uhim v o s ita la r id a n b iri - b o la la r o ‘y in i

h is o b la n a d i. B o la la r n in g m u sta q il f o y d a la n is h la r i u c h u n tu r li x il

o ‘y in c h o q la r t o ‘p la m i, m a y d a q o ‘l m o to rik asin i riv o jla n tin sh u c h u n

k o ‘rg azm ala r va h .k .la r boMishi kerak. D idaktik o ‘y in la r b o lan in g sen so r

rivojlanishiga y o rd am b e ra d i, tu sh u n ch alarn i sh a k lla n tira d i, ta ’lim olish

q o b iliy a tin i riv o jla n tira d i, esh itu v diqqatini, n u tq n i tak o m illash tirad i.

B o la la r o ‘y in in i b o s h q a r is h , o ‘y in c h o q v a k o ‘r g a z m a la rn i ta n la s h

sinch k o v lik b ilan o ld in d a n rejalashtiriladi va ta rb iy a c h ila r to m o n id a n

o ‘zlashtiriladi, ch u n k i tarb iy a c h ila r nutqi bo la n u tq in in g rivojlanishiga

t a ’sir k o ‘rsatadi.

D iffe re n siy a la s h g a n e sh itu v va fo n e m a tik id ro k n i riv o jla n tin sh ,

keyinchalik bolani savodga o'i^atishning m uhim shart-sharoiti hisoblanadi.

B o la n in g o 'q is h va y o z u v g a o ‘rganishga tay y o rg arlig i tiln in g tovush

ta rk ib in i anglash im k o n iy a ti b ilan uzluksiz b o g ‘liq d ir, ya’ni so‘zlarda

a lo h id a to v u sh lam i e s h ita olish va ulam ing m a ’lu m ketm a-k etlig in i bilish

k a b ila r. B o lalarn i to v u s h la r n i farqlashga o ‘rg a tish , n u tq n in g to v u sh

t o m o n i g a d i q q a t n i r iv o jla n tir is h s in g a ri e s h itu v x o tir a s in i h a m

rivojlantiradi.

M aktabgacha yoshdagi bolani tarbiyalash vazifalaridan bin kattalam ing

dasturlangan nutqiga va bolaning o'z nutqiga tayangan holda faoliyatni

ixtiyoriy tashkil qilish k o ‘nikm alarini shakllantirish hisoblanadi. M aktabda

ta ’lim olish boladan psixik jarayonlarning yaxshi shakllanganligini talab etadi.

A yni vaq td a o ilad ag i tarbiyaning bola x arak teri, n u tq i va psixikasiga

b ir b u tu n yaxlit t a ’siri h a q id a yetarlicha ilm iy a n iq lan g an m a ’lu m o tlar

m avjud.

O ila a ’zolari b ila n iliq m u nosabatlar h im o y ala m sh hissim va hissiy

qulaylikni t a ’m in la y d i va bu bolaning m u n o sib psixik rivojlanishi u c h u n

m u h im d ir.

1 y o sh g a c h a b o ‘lg a n d a v rd a m u lo q o t b o la fa o liy a tin in g asosiy

k o ‘rin ish i h is o b la n a d i va u b ilan hissiy a lo q a la rn in g y e ta rlic h a olib

borilm asligi u n in g k ey in g i xarakteri va n u tq id a salbiy aks etishi m um kin.

U sh b u yosh b o sq ic h id a y o q o ‘z onasi yoki u n in g o m in i bosuvchi kishilar

b ilan dastlabki sh a x sla ra ro m unosabat o 'm a tila d i. Bu m u h im bosqichdir,

b u n d a b o la s h a x s iy a ti ta rk ib to p ish i, ijo b iy v a sa lb iy s e z g ila m in g

s h a k lla n is h i, o d a m la r , o la m haq id ag i ta s a v v u rla rn in g sh a k lla n ish i

b o sh lan ad i.

E rta bilish, ijtim o iy , m e h n a t orientatsiyasi b ilan b arch a psixologo-

pedagogik talab la rn i h iso b g a oigan holda bo lan i ahil o ilad a, uning ten g

h u q u q li a ’zo si s if a tid a ta rb iy a la sh ijobiy x u su siy a tla rg a y o lg ‘rilg an

x arak tern in g sh ak llan ish ig a yordam beradi.

B ola oliy n erv fa o liy a tin in g yosh x u su siy atlarin i tu sh u n ish , bo la

o rg an izm i riv o jlan ish in in g keskin davrlaridagi fiziologik o zgarishlarini

b ilis h , o t a - o n a l a r g a d o im iy p six o g ig ie n ik t a r t i b n i o n g li ra v ish d a

t a ’m inlashlariga im k o n beradi.

B o la la rd a g i n u tq k a m c h ilik la rig a s a b a b boM uvchi n e rv -p s ix ik

buzilishlarning profilaktik c h o ra la rin i tashkil q ilish d ag i k a tta javobgarlik

m ak tab g ac h a tarbiya m uassasalari zim m asiga tu s h a d i. T a ’lim -tarb iy av iy

ish ja ra y o n id a n , b o la rivojlanishining jism o n iy , a q liy , a h lo q iy va estetik

sohalaridagi d astu rla r b ilan belg ilan g an v azifalar k e tm a -k e tlik d a am alga

oshiriladi.

Ayni vaqtda b o g ‘ch a yoshidagi b o lalarn in g k u n ta rtib i va tarbiyaviy

t a ’sirlar u c h u n ilm iy asoslangan p six o lo g ik -p ed ag o g ik ta v siy alar m avjud.

B iroq, b a ’zi h o llard a, b o lan in g yangi sh a ro itd a a d a p ta tsiy a la n ish in in g

buzilishi haqida guvohlik b eru v ch i individual re a k siy a la r h a m uch ray d i.

C h u n o n c h i bolaning yasliga kelg an in in g dastlabki d a v rid a ilgari erishilgan

n a tija la r sekinlashishi, b a ’zan h a tto o rq ag a q a y tish i m u m k in . A yrim

bo lalard a dastlabki k u n la rd a n u tq iy faollik keskin su sa y a d i, b u shubhasiz

n u tq shakllanishini k ech ik tirad i. Bu d av r k ich ik b o la la rd a 4 oygacha

b irm u n c h a katta b o lalard a 2 o y g ach a d av o m etish i m u m k in . A gar bola

b o la la r m uassasasiga 9 o y lik d an 1,5 y o sh g ach a b o ‘lg an y o sh d a qabul

qilinsa, u holda ad ap tatsiy a b irm u n c h a qiyin k e c h a d i. 6 - 7 oylik k ach a

va 1,5 yoshdan keyin bu ja ra y o n b irm u n c h a yengil k ech ad i.

S h u sa b a b li, e r ta y o s h la r d a , n u tq n in g n e r v - p s ix ik b u z ilis h la ri

profilaktikasining m u h im psixogigiyenik aspekti d e y ilg a n d a b o la n i kerakli

y o sh d a bolalar m uassasasiga yo‘n altirish holati tu sh u n ila d i.

B o la a d a p ta ts iy a s in in g b o s h q a y o ‘li — o ila ta r t i b i n i n g b o la la r

m uassasasi sharoitiga yaqinlik holati hisoblanadi. B olani u y d a n tash q arid a

yaqin kishilarisiz yurishiga o 'rg a tish zarur. O ila d a n ta s h q a rid a b o lis h ,

b u n d a y sharoitga k o ‘nikish bilish m e x a n iz m la rin i, y an g i p re d m e t va

kishilarga bolaning qiziqishini rivojlantiriladi. Bu b o la n i n a fa q a t x o tiijam

q ilad i, balki uni faollashtiradi.

U yda ham b o lalar m uassasasida h a m kun ta rtib i g ig iy en ik q o id alarg a

m os ravishda tuzilgan b o lis h i k era k . B unday m u h im q o id a la rd a n b in ,

b o lalard a harakat faolligini rivojlantirishdir.

M a sh g 'u lo tla r e rta y o sh la rd a n o q d a stu rla rg a m u v o fiq o ‘tk azilad i.

M ashglulotlarda am alga oshiriluvchi t a ’lim -tarbiyaviy ish b o lalarn in g aqliy

rivojlanishi va m aktabga tay y o rlash u c h u n k atta a h a m iy a tg a ega. M u h im i

sh u n d ak i bu m ashg‘u lo tla r m a z m u n i, o 'tk a z ilish u slu b i va davom iyligiga

k o ‘ra bolalarning yosh im k o n iy atlarig a m os kelishi lo zim .

A.V. Z aporojetsning (1973) y o zish ich a, tarbiyaviy rejani ta k o m illa sh -

tirish d a nafaqat b o lan in g bajara o lish , tu sh u n ish , o 'z la s h tiris h i m u m k in

b o ‘lgan narsalar, balki b u la m i a m a lg a o sh irish d a q a n d a y n e rv - psixik va

jism o n iy sarf-xarajatlar b o ‘lishini h a m e ’tib o rg a o lish z a ru r. M a ’lu m k i,

bu yoshda h ar q an d ay z o ‘riqish, y u k la m a la r bo la o rg a n iz m in in g keyingi

rivojlanishi va sog‘lig‘in in g holati u c h u n a lo h id a x a v f tu g ‘diradi.

B o la la r b o g ‘c h a s id a b o l a l a r n i n g n e r v - p s ix ik s o g ‘l ig ‘ i u c h u n

tarb iy ach in in g xulq-atvori k atta a h am iy atg a ega. M u lo y im yuz ifodasi,

guru h d ag i barcha bolalarga b ir xildagi iliq m u n o s a b a t, p e d a g o g ik ta k t va

b o sh q a ijobiy sifa tla r tarb iy ach in in g um um iy xu!q-atvori k o ‘rsatm alarini

xarak terlash i lozim .

6 y o sh d a n b oshlab m aktab t a ’lim iga o ‘tish b o la organizm iga yangi

ta la b la rn i q o ‘yadi. 6 yoshlik b o lalarn in g psixofiziologik ta d q iq o tlarin i

k o ‘rsatish ic h a, ushbu yosh o ‘zida alohida o ‘tish davrini aks ettiradi. A ynan

shu davrda m a ’lum x ulq-atvor qoidalarini bajarish, tengdoshlari va kattalar

b ilan o ‘z a ro shaxsiy m u n o sa b atlarn i o ‘rganish, o ‘z x atti-h arak atlarin i

b o sh q a la m ik i b ilan m uvofiqlashtirish, k a tta la r ko ‘rsatm alarini esh ita olish

va b ajarish uquvi shakllanadi. (V.S. M uxina, 1975).

M a k ta b islo h o tla rid a bolalarni m aktabga tayyorlash b o ‘yicha yangi,

k u c h ay tirilg a n ta la b la r belgilangan. Ayni vaq td a savodga va o n a tiliga

o ‘rgatish m u a m m o si alohida ah am iyatga ega b o ‘lib b o rm o q d a; am aliy

n u tq iy k o ‘n ik m a la r n i s h a k lla n tir is h ( n u tq n in g le k s ik - g r a m m a tik

to m o n in in g shakllanganligi), til elem en tlarin i, so ‘zning m azm u n to m o n in i

rivojlantirish.

1-sinfga kelgan bo lad a atro fd ag i p re d m e tla r, ularning xususiyatlari,

jonli va jo n siz tab iat hodisalari, x u lq-atvom ing ahloqiy norm alari haqidagi

b ilim la r zaxirasi b o ‘lishi m u h im d ir. Bunda b ilim lar hajm i e m a s, ularning

sifati m u h im ro q d ir; ta s a w u rla m in g aniqligi va um u m lash g an lig i. Bu

ta s a w u r la r bo lag a ilm iy xarakterdagi bilim larni o ‘zlashtirishga yordam

beradi. M a k ta b g a psixik tayyorgarlikning m u h im to m o n i b o lan in g hissiy-

irodaviy rivojlanishining yetarli d arajada b o 'lish i ham hisoblanadi.

B o lan in g nerv-psixik sogMig'ini him oyalashda katta m as’uliyat m aktab

z im m a s ig a tu s h a d i. B o la la rn in g to liq ish i va psixik tra v m a o lish in i

p ro filak tik a q ilish, h a d d an ta sh q a ri z o 'riq ish d a n o ‘q u v ch ilam in g nerv

t i z i m i n i h im o y a l o v c h i s h a r o i t l a r n i m a k ta b d a y a r a tis h m a k ta b

psix o g ig ien asin in g m u h im vazifalaridan b o ‘lib qoladi. S h u n g a b o g iiq

ra v ish d a b o la la r va o ‘sm irla rn in g n u tq iy riv o jlan ish i h o la tig a k a tta

javobgarlik nafaqat logoped, balki o ‘qituvchi, tarbiyachi va sin f rahbarining

zim m a sig a h a m tushadi.

B izning m a m lak atim izd a b o lala r va o 'q u v c h ila r u chun yagona gigienik

m e d ik o -p e d a g o g ik tavsiyalar qabul qilingan. U la r o ‘quv yuklam alarining

h ajm i, u n in g taq sim lan ish i va ho k azo larn i o ‘z ichiga oladi.

0 ‘q u v c h in in g o g lzak¡ nutqini uning g ram m atik to m o n in i rivojlantirish

va lu g 'a t boyligini kengaytirish jaray o n id a g in a shakllantirib q o lm asd an ,

b a lk i to v u s h ta la f f u z in i m a x su s m a s h q q ild iris h ja r a y o n id a h a m

shakllantirish lozim ; tovush talafTuzining ritmikligi va aniqligini tarbiyalash,

ifo d alilik n i, y a ’ni ekspressiv n u tq n in g bazal k o m p o n en ti singari n u tq -

h a ra k a t s te rio tip in in g m u sta h k a m la n ish ig a y o rd am b eru v ch i b a rc h a

n a rsa la rn i tarbiyalash.

N u tq i o ‘q ish n i qiy in lash tiru v ch i, k a tta la r va tengdoshlari b ilan o ‘zaro

m u n o sab atin i m urakkablashtiruvchi, shuningdek, haddan tashqari bezovta,

hissiy n o tu rg 'u n , o ‘z - o ‘zini ayblashga m oyil, uyatchan, kam gap, ta ’sirchan

va o ila la rd a ta rb iy a la n u v c h i b o la la rg a s i n f ra h b a rla ri a lo h id a e ’ti b o r

qaratishlari lozim .

O ilan in g k a tta a ’zolari, ta rb iy a c h ila r va p e d a g o g lar k ichik y o sh d a g i

o ‘quvchi u c h u n pedagog avtoritetining a h a m iy a tin i, sh u n in g d ek , o ‘s m irla r

u c h u n te n g d o s h la r i d av rasi v a o ‘s p ir in lik d a v rid a o ‘z - o ‘z ig a b a h o

b erish n in g ah a m iy a tin i tu sh u n ish lari lo z im .

Ikkilam chi profilaktika. M a 'lu m k i, n u tq buzilishlari bo la p six ik asin in g

r iv o jla n is h id a , u n in g sh a x siy a ti v a x u lq - a tv o r in in g s h a k lla n is h id a

(ikkilam chi buzilish lar) o ‘z aksini k o ‘rsa ta d i.

N u tq k a m c h ilig i ( a la liy a , a f a z iy a ) u y o k i b u d a r a j a d a a q l i y

rivojlanishini chegaralaydi. Bu n u tq va ta fa k k u r funksional b irlig in in g

kuchi singari, atro fd ag ilar bilan n o rm a l a lo q a b u zilish in in g o q ib a ti sifa tid a

h a m yuzaga k elad i. Keyingi holat sh a x sn in g b ilim lari, h is-tu y g ‘u la ri va

b o sh q a psixik k o ‘rinishlam i kam bag‘a lla sh tira d i.

B a ’z a n o t a - o n a l a r n u tq k a m c h ilig ig a e g a b o la b ila n k a m r o q

gaplashishga u rin ad ilar va o ‘zaro tu sh u n c h a la m i yengillashtirish m a q sa d id a

im o -ish o ra b ilan m uloqot qilishni b o sh la y d ila r. Bu b ilan u la r b o la n in g

n u tq iy va psixik rivojlanishiga z a ra r y e tk a z a d ila r. A gar bo la g a p irm a s a , u

ho ld a o n a va b a rc h a atrofdagilar b o la b ila n q a n d a y b o ‘lm asin k o ‘p ro q

gaplashishlari zarur. Asta-sekin b o lad a n u tq n in g keyingi rivojlanishi u c h u n

m u h im b o ‘lg an lu g ‘at boyligi t o ‘p la n a d i (Y e .M . M a sty u k o v a , M .V .

Ip p o lito v a, 1985).

N u tq iy k am ch ilik n in g darajasi va x a ra k te ri bilan b o la n in g o ‘q is h va

m ak tab ja m o a t ishlarida faol ish tiro k e tish im k o n iy ati b e lg ila n a d i. 0 ‘z

v aqtida va a n iq s o ‘ray olm aslik, ja v o b b e ro lm a slik , h im o y a q ilish yoki

o ‘q ib b e ra o lm a s lik m ak tab d ag i o ‘z la s h tir is h n i to r m o z la y d i. N u t q

k a m c h ilik la rig a eg a o 'q u v c h ila r tu f a y li k o ‘p in c h a d a rs d in a m ik a s i

k ech ik ad i, in tiz o m buziladi (sinfda k u lg u , m asx aralash , s h ik o y a tla r va

h .k .la r yuzaga keladi).

N u tq to v u s h to m o n in in g r iv o jla n m a g a n lig i, to v u sh ta la f f u z i v a

fo n e m a tik ja ra y o n la r n in g yetarli s h a k lla n m a g a n lig i s o ‘z n in g to v u s h

ta rk ib in i a n a liz va sintez qilishning a m a liy k o “n ik m alarin i o ‘z - o ‘z id a n

eg a llash larin i o ‘z vaqtida sh ak llan ish ig a t o 4sq in lik q ilad i. Bu h o la tn i

b o la la rn in g sav o d g a o krganishi y u lid a g i m a ’lu m b ir q iy in c h ilik la r n i

tu g ‘d iru v ch i b irin c h i t o ‘siq sifatida o ‘r^ a n ish m u m k in . Savodga o ‘rg a tish

ja ra y o n id a y u za g a keluvchi q iy in c h ilik la rn i ik k in ch i t o ‘sib h is o b la s h

m u m k in .

N u tq kam chiligiga ega o ‘q u v ch ilar o ‘q is h d a n o rq ad a q o lish n a tija sid a

u n g a q iz iq ish n i y o ‘q o ta d ila r va in tiz o m n i b u z u v c h ila r to ifasig a k irib

qoladilar.

D e m a k , o ‘qitu v ch i-lo g o p ed n in g d iq q a ti m aksim al d a ra ja d a y u z a g a

keluvchi ik k ilam ch i kam chiliklam i o ‘z v a q tid a o ld in i o lish g a q a ra tilis h i

lozim . A yniqsa, bu vaziyatlarda n u tq n in g to v u sh to m o n in in g h o la tin i

d iq q a t b ilan tahlil qilish lo z im . chunki fonem atik ja ra y o n la rn in g yetarli

d a ra ja d a s h a k lla n m a g a n lig i to v u sh talaffu zi k a m c h ilik la rin in g t o ‘la

k o m p en satsiy alan g an lig i h o la tid a ham o ‘qish va yozuv k o ‘nikm alarini

eg allash d a k am ch ilik larn i k e ltirib chiqarishi m u m k in .

N u tq kam chiligiga eg a b o la la rn i tarbiyalash ja ra y o n id a o ta -o n a la rv a

ped ag o g lar do im o o ‘z x u lq -a tv o rin i va o ‘zining m avqeyini anglashi lozim .

0 ‘z a ro tu sh u n ish , rag ‘b a tla n tiris h , o ‘zaro h u rm at, ta rtib n i saqlash, oila

a ’zo lari o ‘rtasidagi singari p e d ag o g va o ta - o n a la r o ‘rtasidagi o ‘zaro t a ’sir

n u tq kam chiligiga ega b o lalard ag i psixogen reaktiv h o la tla r profilaktikasida

jid d iy rol o ‘ynaydi. X u su sa n , ushbu holat d u d u q la n u v c h i o ‘q u v ch ilar

u c h u n dolzarbdir.

B o la la r n u tq iy n u q s o n b ila n bogMiq shaxsiy k e c h in m a la r, n u tq

q o ‘rquvi, nutqiy m u lo q o tn i ta la b qiluvchi vaziyatdan q o ch ish va hoakazo

h o la tla r kuzatilsa, lo g o p e d o ‘z ishida m uhim p sixoterapevtik aksentni

kuchaytirishi lozim . Bu a k s e n t va psixoterapiya sh ak llari h a r d o im bola

y oshiga va uning in d iv id u al psixologik t a ’sirlanish xususiyatlariga bogMiq

boMadi.

N u tq iy n u q so n b e lg ila rin i yaxshi bilish va h iso b g a o lish z a ru r,

sh u n in g d e k , uning toMiq kom pensatsiyasi ham e ’tib o rg a olinadi. Buning

n atijasid a h ar b ir b o la n i h a r to m o n lam a sinchikovlik bilan o ‘rganish,

n u tq kam chiligiga ega b o la la r korreksion ta ’lim -ta rb iy a sin in g yuqori

d arajad ag i variantini tu z is h d a alohida aham iyat kasb e tad i. 0 ‘qituvchi-

lo g o p ed n in g guru h d ag i b a r c h a boialam ing individual xususiyatlarini aniq

bilishi n u q so n n i b a r ta r f e tis h im koniyatini belgilashga yordam beradi,

b u n in g u ch u n kerakli m u d d a tla rn i o ‘rganish, u m u m ta ’lim m aktablari

d a stu ri b o ‘yicha o ‘q itish g a q a ra b oldindan baho berish im k o n in i beradi.

U c h la m c h i p r o f i l a k t i k a . A yrim n u tq n u q s o n la r i k a sb ta n la s h

im k o n iy atlarin i c h e g ara lay d i. N u tq kam chiligiga ega boMgan bolalarni

o ‘q itish va kasbga y o ‘n a ltirish uchlam chi p ro filak tik an in g vazifalaridan

biri hisoblanadi. O g‘ir n u tq kam chiligiga ega bo lalar m aktabdagi m ehnat

tarb iy asin in g m aqsadi, o ‘sib kelayotgan avlodga m e h n a tg a m uhabbatni

ta rb iy alash hisoblanadi. M a k ta b o ‘quvchi!arini ijtim oiy foydali faoliyatga

va ishlab chiqarish ishida ish tiro k etishga tayyorlash lozim .

P ro filak tik logopedik ishlarni tashkil qilish

O m m aviy d isp an serizatsiy a moyilligi b o r bolalar va n u tq kam chiligiga

ega b o la la r orasida p ro fila k tik tarbiyalarning y o ‘naltirilg an keng dasturni

o ‘tk azish g a im kon b era d i. Bu n u tq buzilishlarini e rta d iag n o stik a qilish

va rivojlantirishning o ld in i o lish uchun m uhim .

B olalarni d isp an serizatsiy alash jarayonida, b o la tu g ‘ilganidan boshlab

p e d ia to r bilan birgalikda shifokor-m utaxassislar ham ishtirok etib keladilar

va kerakli davolov-sogM om lashtirish tadbirlari kom pleksini ta ’m inlaydilar.

B ola h ay o tin in g b irin c h i yilida p e d iatm in g p ro filak tik k o ‘rigidan

tashqari bola psixonevrolog, okulist, o rto p e d , o to rin o la rin g o lo g , 2 y o sh id a

stom otolog, 3—5 yoshlarida yuqoridagi m utax assislar va logoped k o ‘rigidan

o ktishi zarur.

Bu kabi te k sh iru v la r nafaqat u m u m iy p a to lo g iy a n i aniqlashga, b alki

en g e rta m u d d a tla rd a n u tq k a m c h ilig in in g riv o jla n ish i im k o n iy a tin i

aniqlashga va so g ‘lo m lash tirish va k o rre k sio n ish ta d b irla rin i o ‘z v a q tid a

o ‘tkazishga y o rd a m b e ra d i. M axsus p edagogik te k sh iru v la r m avjud n u tq

k a m c h ilik la rin i a n iq la s h g a va u la rn in g p r o f ila k tik a s i b o ‘y ic h a ish n i

boshlashga y o rd am b erad i.

P ed iato rn in g b o la psixofizik rivojlanishini tiz im li k u zatish n atija sid a

tu rn an logopedlari n u tq kam chiligiga ega va m oyilligi b o r bo lalar h a q id a

m a ’lu m o t o la d ila r . B u n d a y b o la la r b i l a n lo g o p e d ik p r o f ila k tik a

poliklinikadagi lo g o p ed k ab in etlarid a o 'tk a z ila d i.

M aktabgacha yoshdagi bolalam i m aktabga tay y o rlash jaray o n id a , n u tq

r iv o jla n is h id a g i k a m c h ilik la r n i a n i q l a s h m a q s a d id a p e d i a t o r v a

logopedning p ro filak tik k o ‘rigidan o ‘tkazish ishlari am alg a oshiriladi.

A holiga p ro filak tik y o rd am n i am alga o sh irish u c h u n ilm iy aso slan g an

dispanserizatsiya tiz im i bizning m a m la k a tim iz d a k en g rivojlanm oqda.

1. Бадалян Л.О. Невропатология. — М., 1987.

2. Беккер К .П , С овак М. Логопедия. - М., 1981.

4. Выготский Л .С . М ышление и речь. — М ., 1982.

5. Ж инкин Н .И . Речь как проводник информации. — М., 1982.

6. Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики. — М., 1981.

7. Логопедия (под. ред. Проф. Л.С. Волковой). — М., 2003.

8. Logopediya (L. M o'm inova, М. Ayupova). — Т., 1993.

9. Бадалян Л.О. "Невропотология”. - М ., 1987.

10. "Logopediya" (L. S. Volkova tahriri ostida). - М., 1989.

11. Majidov. "Nevropotologiya". -Т., 1986.

12. Н ейм ан Л .В . Б огом ильский М-Р. А н атом и я, ф изи ол оги я и

патология органов слухов и речи. — М., 2001.

13. Ляпидевский С.С. Неврапатология. — М., 2001.

14. Краузе Е.Н. Логопедия. — М., 2003.

15. Логопедия (под. ред. Л.С. Волковой). — М., 2002.

16. Логопедия (Л. М Рминова., М. Аюпова). - Т ., 1993.

17. Ляпидевский С.С. Невропатология. — М., 2001.

18. Поваляева М.А. Справочник логопеда. — М., 2002.

19. Хрестоматия по логопедия. Т.1, (под ред. Л.С. Волковой, В.И.

Селиверстов). - М ., 1997.

20. Ф и л и ч е в а Т .Б . и д р. Д ети с ф о н е т и к о -ф о н е м а т и ч е с к и м

недоразвитием И зд-во ГНОМ и Д. - М., 2000.

21. Shomaxmudova R. Sh. Mo'minova L. Bolalar nutqidagi nuqsonlar va

ularni bartaraf etish. — Т ., 1994.

22. Е рм акова И .И . К оррекция речи при рин олали и у детей и

подростков. - М ., 1984.

23. Иппометова А.Г.Открытая ринолалия. — М.. 1983.

24. В и н а р с к а я Е .Н ., П ул атов А .М . Д и з а р т р и я иеё т о п и к о

диагностическое значение в клинике очаговых поражений мозга. — 1989.

25. Ляпидевский С .С . Невропатология - М., Владос. 2001.

26. Алмазова Е.С. Логопедическая работа по востоновлении голоса у

детей. — М .,1973.

27. Детский голос эксперементальное иследование (ред. В.Н Ш ацкая.

- М., 1970)

28. Т аптапова С .Л . К оррекц ионн ао-логоп ед ич еская работа при

нарушении голоса. — М .. 1984.

29. Ковишков В.А. Экспрессивная алалия. — Л., 1985.

30. Кузьмина Н .И . Рождественская В.И. Воспитание речи у детей с

моторной алалией. — М ., 1977.

31. Обучение и воспитание детей с наруш ениеми речи ред. В.И.

Селивер-стов и др. — М ., 1982.

32. Недоразвитие и утрата речи ред. Л .И . Белякова и др. ~ М., 1985

33. Преодоление речевых нарушений у детей и взрослых ред. В.И.

Селивер-стов, с.н. Ш аховская. — М.,1981.

34. Соботович Е.Ф . К вопросу о дифференцированной диагностике

м оторной ал ал и и и о л и го ф р ен и и н ер в н о -п си х и ч еск и е и речевы е

нарушения. — Jl., 1982.

35.

С оботович Е.Ф . Ф орм и рован и е правильной речи у д ет е й с

моторной алалией. — Киев, 1981.

36. Бейн Э .С., Бурлакова М .К , Визель Т.Г. Восстановление речи у

больных с аф азией. — М .,1982.

37. Бурлакова М.К. Коррекционная педагогическая работа при аф азии.

Москва, "Просвещение", 1991 г.

38. Л урия А.Р. Основные проблемы нейролингвистики. - М ., 1975.

39. Ц ветковаЛ .С . Проблемы аф азии и восстановительного обучени я.—

М.. 1975 -Т.1; —M .J979-T-2.

40.

Ш о х о р -Т р о ц к а я ( Б у р л а к о в а

М .К .) .

Р еч ь и а ф а з и я .

М етодологический подход к преодолен и во речевых расстройств. И зд -во

Эксмо. —М .. 2001.

41. Б елякова Л .И ., Дькова Е.А ., Л о го п ед и я . Заи кан и я. И зд -в о .

академия. —М ., 2003.

42. Зееман М.. Дети с ускоренной речью (тахилалей) / / Рассторства

речи в детском возрасте. - М , 1962-е. 266-271.

43. Селиверстов В.И. Заикание у детей —М., Изд-во. Владос. 2000

44. Абелева И .10. и др. В помощ ь взрослым заикающ имся. - М ., 1969.

45. А сатиани Н.М . Заикание у взрослы х / / Заи кан и е (П о д .р ед .

Н.А.Власовой, К.П.Беккера. — М., 1983. С. - 180-22).

46. Волкова Г.А. Игровая д еятел ьн ость в устранении за и к а н и я у

дошкольников. — М.. 1983.

47. Выгодская И. Г. и др. Устранение заикания у дош кольников в игре.

- М . ,1984.

48. Заикание /Под.ред. Н .А В ласовой, К .П .Беккера. —М., 1983.

48. М орозова Н.Ю. Как преодолеть заикание. Изд-во Э К С М О . —М.,

2 0 0 2

50. К овш иков В.А. Специф ика за и к а н и я при различных н ер в н о -

психических расстройствах / / П едагогические пути устранение речевых

нарушений у детей. - Л., 1976. 4-25 бетлар.

51 .M o ‘m inova L.R. T utilib g a p iru v ch i o 's m irla r u chun q o 'lla n m a .

" 0 ‘qituvchi". — Т ., 1980.

52. Чевелева H.A. Исправление заи к ан и я у ш кольников в процессе

обучения. - М., 1978.

53. Чевелева H.A. Исправление речи у заикающ ихся дош кольников. —

М., 1965.

54. Ш кловский В.М. Психотерапия в комплексной системе л ечен и я

логоневрозов / / Руководство по психотерапии / Под.ред. В.Е.Рожнова. —

М .,1974.

55.

Я с т р е б о в а

A.B.

К о р р е к ц и и

з а и к а н и я

у ч а щ и х с я

общеобразовательной школы. — М., 1980.

56. Ефименкова. Л.Н. Коррекция устной и письменной речи учащ ихся

начальных классов. Изв-до. "Владос". — М ., 2003.

57. Л а л аева Р.И . , В енедиктова Л .В . Д и агн о ст и к а и к о р р е к ц и я

наруш ений чтения и письма у м ладш и х ш кольни ков (м етодическое

пособие). Изд-во. СОЮЗ. — М., 2003.

58. Лалаева.Р.И. Н аруш ения чтения и пути их коррекции у младших

ш кольников. Изд-во. С О Ю З. — М. 2002.

59. Садовникова. И .Н . Нарушение письм енной речи у младших

ш кольников. - М., 1983.

60. Соботович. Е. Ф . Гопиченко.Е.М . Фонетические ош ибки в письме

умственно отсталых ш кольников младших классов. F F Нарушения речи и

голоса у детей и взрослых. — М ., 1979.

61. К оровин К.Г. У со вен и е основных грам м атических понятий

учащимися старших классов школы слабослышащих. — М., 1982.

62. П арам онова Л .Г . М етодические указан и я по вы явлению и

к о р р е к ц и и н ар у ш ен и й сл у х о во й д и ф ф е р е н ц и а ц и и зву к о в речи у

слабослышащих ш кольников. —Л., 1981.

63. Рау Ф .Ф ., Нейман Л .В ., Бельтюков В.И. Использование и развитие

слухового восприятия у глухонемых и тугоухых учащихся. — М., 1981.

64. Трауготт H.H ., Кайданова С.Н.

Нарушение слуха при сенсорной

алалии и афазии. — Л ., 1975.

65. Волкова Л.С. "К оррекционно - логопедическая работа по развитию

речи слепых и слабовидящих детей". Дефектология. 1982г., № 5, стр 64-68.

66. Волкова Л.С. "Результаты экспреминтального изучения нарушений,

устной речи у детей с глубокими дефектами зрения”. Дефектология, 1982г..

№ 3, стр 14-18.

67. Волкова Л.С."Выявление и коррекция нарушений устной речи у

слепых и слабовидящих" детей, - Л .,1982.

68. Левина P.E. "Разграничение аномалий речевого развития у детей",

Де<)>ектология, 1975.

69. Солнцева Л. И. "Развитие компенсаторных процессов у слепых детей

дошкольного возроста", — М ., 1980.

70. Лурия А.Р. О сновные проблемы нейролингвистики. — М, 1975.

71. Кольцова М.М. Развитие сигнальних систем действительности у

детей. — Л .,1980.

72. Ya. Mo‘minova, М. Qahramonova. Logopediya terminallarining ruscha-

o'zbekcha izohli lug‘ati. — Т ., " 0 ‘qituvchi", 1988.

73. П онятийно-терминологический словарь логопеда, (под. ред. роф.

В.И. Селиверстова).

М .. 1977.

74. Аксенова Л.И. Социальная педагогика нспецилаьном образовании.

Изд-во Академия — М., 2001.

75. Л алаева Р.Н . Н ар у ш ен и е процесса

о в л ад ен и я чтением у

школьниоков. - М .. 1983.

76. Лалаева Р.Н. С еребякова Н.В., Зарина С. Нарушения речи и их

коррекция у детей с задержкой психического развития.

77. Лалаева Р.Н. Логопедическая работа в коррекционных классах.

И зд-во Влад ос. — М., 2001.

78. Соботович Е.Ф.. Гопиченко Е.М. Фонетические ошибки в письме

умственно отсталых учащихся младших классов Нарушения речи и голоса

у детей и взрослых. —М ., 1979.

79. Петрова В.Г. Развитие речи учащихся вспомогательной школы. -

М .. 1977.

80. М олоднев H.H. Характеристика лексического запаса у учащ ихся с

церебральным параличам. Д ефектология. 1985. № 1- 19-33 бет.

81. Мастюкова Е.М., Иппометова М.В. Нарушения речи у д ет ей с

церебральным параличам. - М., 1985.

82. А ю п о в а М ., П р е о д о л е н и е ф о н е т и к о - ф о н е м а т и ч е с к о й

н ед остаточн ости у д етей -у зб ек о в с т ар ш е го д ош к ольн ого в о з р а с т а .

Авторефера. —М., 1992.

83. Каше.Г.Е. Подготовка к школе детей с недостатками речи - М . 1985.

84. Логопедия. - Т ., 1993.

85. Филичева Т.Б., Чевелева H.A. Логопедическая работа в специальном

детском саду. —М., Просвешение. 1987.

86. Гулбева Г.Г. Коррекция наруш ения фонематической стороны речи

у дош колников. Из-во. Союз. — М ., 2001.

87. Дадиович. Л .Р Резниченко Т.С. Ребёнк плохоговорить. П очем у?

Что делать? Коррекционно педагогическая работа с неговорящими детьм и.

Из-во. ГНОМ и Д М., 2001.

88. Ж укова Н .С. М асюкова, Т .Б .Ф и л и ч ев а. преодоления о б ш е г о

недразвития речи у дошкольников. —М., Просвешение. 1990.

89. М икш ина Е.П. и др. методика ф ормирования и развития устной

речи. Изд-во. Союз 2001.

90. Сазанова.С.Н. Развития речи дошкольников с обшим недоразвитием

речи. Изд-во. Академия. - М . 2003.

91. Т каченко Т.А. Учим говорить правильно. Система к о р р ек ц и и

обшего недоразвития речи у детей 5 леть. Изд-во. ГНОМ, и Д 2001 йил.

92. Лалаева Р.И. Логопедическая работа в коррекционных классах И зд-

во Владос —М., 2001.

BO‘LIM.

LOGOPEDIYA FANINING NAZARIY VA M ETODOLOGIK ASOSLARI

1 -bob. Logopediya fanining maqsadi, vazifalari. Logopediya fanining boshqa fanlar

bilan aloqasi. Logopediyaning metodologik asoslari.............................................. 3

2-bob. Nutq buzilishlari etiologiyasi.....................................................................18

3-bob. Nutqning anatomik-fiziologik mexanizm lari...........................................30

4-bob. Nutq buzilishilarini tahlîl qilish tam oyillari.............................................40

5-bob. Nutq buzilishilarini tasniflash.....................................................................48

6-bob. Logopedik ta ’sir tamoyillari va m etodlari................................................ 60

7-bob. Bolalar nutqining rivojlanish xususiyatlari.............................................. 69

II BO‘U M .

NUTQ KAMCHILIKLARINING TURLARI VA ULARNI BARTARAF

ETISH

8-bob. 0 ‘zbek tili tovushlari ta sn ifi........................................................................ 78

9 -b o b . D islaliy a....................................................................................................................... 81

10-bob. Rinolaliya................................................................................................... 108

11-bob. Dizartriya................................................................................................... 143

12-bob. Ovoz buzilishlari.......................................................................................165

13-bob. Alaliya......................................................................................................... 193

14-bob. A fa z iy a .....................................................................................................................236

15-bob. Nutq tempining buzilishi........................................................................ 301

16-bob. Duduqlanish...............................................................................................321

17-bob. Yozma nutq buzilishlari ...........................................................................385

III B O 'U M .

RIVOJLANISHIDA KA M CH ILIG I BO‘LGAN BOLALAR BILAN OLIB

BORILADIGAN LOGOPEDIK ISH N IN G

0 ‘ZIG A XOS XUSUSIYATLARI

18-bob. Eshitishda kamchiligi bo'lgan bolalar bilan olib boriladigan logopedik

ishning o‘ziga xos xususiyatlari.............................................................................418

19-bob. Ko4zi ojiz bolalar bilan olb boriladigan logopedik ishning o'ziga

xos xususiyatlari.................................................................................................... 427

20-bob. Aqli zaif bolalar bilan olib boriladigan logopedik ishlaming

o'ziga xos xususiyatlari........................................................................................... 432

21-bob. Bolalar serebral falajida olib boriladigan logopedik ishlaming

p ‘ziga xos xususiyatlari.......................................................................................... 450

IV B O ‘L I M .

M A K T A B G A C H A TARBIY A Y O S H ID A G I B O L A L A R D A N U T Q N IN G

R IV O JL A N M A G A N L IG I

22-bob. Fonetik-fonematik nutq buzilishiga ega b o ‘lgan bolalami o ‘qitish va

tarbiyalash............................................................................................................ 461

23-bob. Nutqi to‘liq rivojlanmagan maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalami

o lqitish va tarbiyalash..........................................................................................478

V B O * L IM .

L O G O P E D IK Y O R D A M N I T A S H K I L E T IS H

24-bob. Nutq kamchiligiga egabo'lgan bolalar uchun maxsus

muassasalar tiz im i.............................................................................................. 5 12

25-bob. Maxsus muassasalarga bolalami saralash ................................................533

26-bob. Nutq kamchiliklarini oldini olish ...........................................................542

A dabiyotlar.............................................................................................................. 554

M.Y. AYUPOVA

Download 12,49 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:

1 ... 90 91 92 93 94 95 96 97 98