M. Y. Ayupova

6 -B O B .  L O G O PED IK   TA ’S IR  TAMOYILLARI  VA 

M ETO D LA R I

L o g o p e d i k   t a ’sir  o ‘z  ic h ig a   k o r r e k s i o n   t a ’lim   v a z if a la r in i  oluvclii 

p e d a g o g i k   j a r a y o n d a n   ib o r a t .   K o r r e k s i o n   t a ’lim   j a r a y o n i d a   q u y id a g i 

u m u m d i d a k t i k   t a m o y i l l a r g a   k a t t a   a h a m i y a t   b e r i l a d i :   t a ’l i m n i n g  

t a r b i y a l o v c h i   x u s u s i y a t i ,   i l m i y l i k ,   s i s t c m a l i l i k ,   k c t m a - k e t ! i l i k ,  

k o ‘r g a z m a l i l i k ,   tu s h u n a rl ilik   va faollik,  m u s ta h k a m lilik ,  y a k k a y o n d a s h is h .

L o g o p e d i k   t a ’s i r   e t i s h d a   m a x s u s   t a m o y i l l a r g a   h a m   a s o s l a n a d i :  

e t i o p a t o g e n e t i k  ( n u tq iy   n u q s o n   etio lo giy asi  va  m e x a n iz m in i his obga olish), 

s i s t e m a l i l i k   va  n u tq iy   n u q s o n   tu z ilis h in i  hisobga  olish,  k o m p le k s li lik , 

d i f f e r e n s i a l   y o n d a s h i s h ,   s h a x s   x u s u s i y a tla r in i  h iso b g a   o l i s h ,   f a o liy atli 

y o n d a s h i s h ,   o n t o g e n e t i k   t a m o y i l ,   ta b iiy   n u tq iy   m u h it  s h a r o i t i d a   n u tq iy  

k o ‘n i k m a l a r n i   sh a k lla n tirish .

N u t q i y   n u q s o n l a r n i   b a r t a r a f  e t i s h d a   etio lo g ik   o m il la r n i  h iso b g a   olish 

e t i o l o g i k  o m i l l a r n i   hiso b g a o lis h  j u d a  m u h i m .   Bular ta shki,  ichki,  b io logik 

va  ijt im o i y - p s i x o l o g i k   o m il la r .

M i s o l   u c h u n ,   d isla liy a d a   k u z a t i l a d i g a n   n o t o ' g 'r i   p r ik u s ,  t o v u s h l a r  

ta l a f f u z i n i n g  buzilishiga,  a r ti k u l a t s i o n   m o t o r i k a n i n g  r iv o jla n m a y  qolishiga 

s a b a b   b o ' l a d i .   B u n d a y   p a y t d a   lo g o p e d i k   ishlar  p r ik u s n i  t o ‘g ‘rilovc hi 

o r t o d o n t i k   a r a la s h u v   b ila n   b ir g a l ik d a   o lib   boriladi.

D u d u q l a n i s h n i   b a r t a r a f  e t i s h d a   etio lo g ik  o m i l n i n g  xu su siy atig a  q a r a b  

l o g o p e d i k   ish  t u r l i c h a   q u r i l i s h i   m u m k i n .   F u n k s i o n a l   x a r a k t e r d a g i  

d u d u q l a n i s h d a   asosiy  e ' t i b o r   n u t q i y   k o m m u n i k a t s i y a n i   n o r m a i l a s h t i r i s h ,  

ijt im o iy   m u h i t g a   t a ’sir etish,  p s ix o g e n   bclgilarni  b a r t a r a f  c tis h g a  qaratila di. 

O r g a n i k   x a r a k t e r d a g i   d u d u q l a n i s h d a   l o g o p e d i k   t a ’s ir   a s o s a n   m o t o r  

b e l g i l a r n i   n o r m a l l a s h t i r i s h g a   q a r a tila d i.

L o g o p e d i k   t a ’sir  q a t o r   h o l l a r d a   tu r li  xil  tib b iy   m u o l a j a l a r   b i l a n  

b i r g a l i k d a   o lib   boriladi.

L o g o p e d i k   t a ’s ir n in g   m a z m u n i   n u tq iy   n u q s o n   m c x a n i z m i g a   bogMiq.

D i s l a l i y a d a   t o v u s h l a r n i   o ‘z a r o   a l i n a s h t i r i s h   e s h i t u v   i d r o k i n i n g  

s h a k l l a n m a g a n l i g i ,   to v u sh la r in   e s h itib  farqlay olm aslik,  n o z ik   artik u latsio n  

h a r a k a t l a r n i n g   riv o jla n m a g a n lig i  o q i b a t i d a   kelib  chiqishi  m u m k i n .

B u n d a y   h o l l a r d a   l o g o p e d i k   i s h n i n g   m a q s a d i   n o r m a l   n u t q i y  

m e x a n i z m l a r n i   s h a k l l a n t i r i s h d a n   ib o rat  boMadi.

D iz a rtriy a d a  yetakchi  n u q so n   bo'lib,  nutqiy apparatdagi parezla r natijasida 

to v u s h l a r   ta laffuzining  buzilishi  hisoblanadi.  A m m o   d izartriyada  n u tq n in g  

f a q a tg in a  foneti k to m o n i e m a s ,  balki  leksik, g ram m atik  to m o n i  h a m  buziladi. 

S h u n i n g   u c h u n   d iz a r triy a d a   lo g o p e d i k   t a ’sir  faqat  t o v u s h l a r   ta laffuzin i 

t o ‘g ‘rila sh g a   e m a s ,  balki  b u t u n   n u tq iy   faoliyatni  rivojlantirishga  qaratiladi.

K o m p l e k s   tib b i y -ru h iy - p e tl a g o g ik   t a ’s ir   m u r a k k a b   n u tq iy   n u q s o n l a r n i  

a s o s a n   d i z a r t r i y a ,   d u d u q l a n i s h   va  a la liy a n i  b a r t a r a f   e t i s h d a   m u h i m  

a h a m i y a t   k a s b   etadi.

---

T u r i i toifadagi,  rivojlanishi  o r q a d a  q o lg a n  b o la la r  b i l a n   o lib   b o rila d ig a n  

lo g o p c d ik   ish  o 'z in i n g  xususiyatiga  e g a  b o l a d i .   L o g o p e d i k  t a ' s i r  j a r a y o n i d a  

n u t q n i n g   riv o jla n g an lik   dara jasi,  b ilish   f aoliyati,  b o l a n i n g   s c n s o r   va  tn o -  

t o r   x u su siy a îla rin i  h iso b g a   olish  z a r u r .

L o g o p e d i k   t a ’s ir  b i r   m a q s a d g a   y o ‘n a l t i r i l g a n   m u r a k k a b   t a s h k i l  

e t i l a d i g a n   j a r a y o n   b o ‘lib,  bir  n e c h t a   b o s q i c h l a r d a   a m a l g a   o s h ir ila d i.  

U l a m i n g   h a r   biri  o ‘z i n i n g   m a q s a d i ,   vazifasi,  m c t o d   v a   u s u lla ri  b ila n  

b e lg ila n a d i.

L o g o p e d i k   t a ’s i r   o n t o g e n e t i k   t a m o y i l ,   n u t q n i n g   r i v o j l a n i s h  

q o n u n i y a t l a r i n i   hiso b g a  o lish  a s o s i d a   a m a l g a   o s h ir ila d i.

M i s o l   u c h u n   b o l a d a   t o v u s h l a r   t a l a f f u z i n i n g   q o ‘ p o l   b u z i l i s h i d a :  

sirg‘alu v ch i,  shovqinli, s o n o r ,   lo g o p e d ik   ishning k e t m a - k c t l i g i   o n t o g e n e z d a  

bu   to v u s h l a r n i   egallash  bilan  a n i q l a n a d i   (sirg‘a l u v c h i ,   s h o v q i n l i ,   s o n o r ) .

L o g o p e d i k   ishlarni  olib  b o r i s h d a   asosiy  o ‘r in n i,  s h a x s n i   b i r  b u t u n l i k d a  

k o r re k s iy a la s h   va  ta rb iv a la s h   c g a lla y d i.  B u n d a   s h a x s n i n g   y o s h i,   n u t q i y  

n u q s o n   tuz ilishlari  hiso b g a  o li n a d i .   B osh  m i y a n i n g   s h i k a s t l a n i s h i   b ila n  

b o g ' I i q   b o ‘lg an  n u t q i y   fa o li y a t  b u z i l i s h l a r i n i   k o r r o k s i y a l a s h d a   s h a x s  

x u s u s i y a tla r in i  hiso b g a  olish  i n u h i m   a h a m i y a t g a   e g a   ( a l a liy a ,   afa z iy a , 

d u d u q l a n i s h ,   d izartriya).

N u t q i y   k a m c h ilik la m i  k o r re k s iy a la s h ,  y ctak c h i  f a o liy a tn i  h iso b g a   olish 

b i l a n   b ir g a l ik d a   o lib   borila di.  M a k t a b g a c h a   y o s h d a g i   b o l a l a r d a   o ‘yin 

faoliyati,  m o to r ik a ,  s e n s o r s o h a ,   I u g ka t  boyligi,  til  q o n u n i y a t l a r i n i   egallash 

b o l a   s h a x s in i  sh a k lla n tir ish   j a r a y o n i d a   o lib   boriladi.

T u r l i   xil  n u tq iy   k a m c h i l i k l a m i   b a r t a r a f   e t i s h d a   l o g o p e d i k   t a 's i r n i n g  

a s o s i y   s h a k l l a r i   b o ‘lib ,  t a ' l i m - t a r b i y a ,   k o r r e k s i y a ,   k o m p e n s a t s i y a ,  

a d a p t a t s i y a ,   rea bilita tsiya  h is o b l a n a d i.

L o g o p e d i k  ta 'sir  turli  xil  m e t o d l a r  y o r d a m i d a  a m a l g a   o s h irila d i.  T a ’Iim 

m e t o d l a r i n i n g   tu rli  xil  t a s n i i l a r i   m a v j u d .   L o g o p e d i k   i s h d a :   a m a l i y ,  

k o ' r g a z m a l i   va  o g ‘zaki  m e t o d l a r d a n   f o y d a la n ila d i,   u  y o k i   b u   m c t o d n i  

q o ‘lla sh   n u tq iy   n u q s o n   x u su siy ati  b i l a n   be lg ila n a d i.

A m aliy   m e to ü lu r g a   m a s h q l a r ,   o ‘y in   va  m o d e l l a s h t i r i s h   kiritiladi.

M a s h q l a r  -   bu   berilgan  a m a li y  v a  aqliy  h a r a k a t l a r n i n g   m a ’l u m   k e t m a -  

k e t l i k d a   b o l a   t o m o n i d a n   t a k r o r l a n i s h i d i r .   A r t i k u l a t s i y a   va  o v o z  

k a m c h i l i k l a r i n i   b a r t a r a f  e t is h d a   b u n d a y   m a s h q l a r  i s h n i n g  s a m a r a d o r l i g i n i  

o s h ir is h g a  y o rd an i beradi. A rtik u la ts io n   nia sh q la rn i  d o i m i y   r a v is h d a   bajarib 

t u r i s h ,   to v u s h n i   n u t q q a   q u y ish   va  t o ‘g ‘ri  ta la f f u z   c t i s h   u c h u n   z a m i n  

t a y y o rl a y d i.

M a s h q l a r  ta qlidiy-bajariluvc hi,  k o n s tr u k tiv  va  ijodiy t u r l a r g a   b o ‘linadi.

T a q lid iy - b a ja ri lu v c h i  m a s h q l a r   b o l a l a r   t o m o n i d a n   n a m u n a   a s o s i d a  

b a j a r ila d i.  L o g o p e d i k   is h d a   asosiy  o ‘rin n i  a m a l i y   x a r a k t e r d a g i   m a s h q l a r  

e g a lla y d i  (o v o z ,  nafas,  a r ti k u la ts iy a ,  u m u m i y  va  m a y d a   kul  m o t o r i k a s i n i  

r iv o jla n tir u v c h i ) .   B o s h l a n g 'i c h   b o s q i c h l a r d a   h a r a k a t l a r   k o ‘ r g a z m a li !i k  

a s o s i d a   e g a l l a n a d i .   H a r a k a t   u s u l l a r i   e g a l l a n g a n   s a ri  k o ' r g a z m a l i l i k

---

" y o ' q o t i b ”  b o r a d i   va  o g ’zaki  s h a k l ü a   b a y o u   qilish  b ila n   a l m a s h tir ila d i.  

S h u   t a r i q a   b o s h i d a   a r ti k u la ts io n   m a s h q l a r   k o ‘rg azm alilik  a s o s id a   k o ‘ruv 

id r o k ig a   t a y a n i b ,   l o g o p e d  b ila n   b ir g a l ik d a  a m a l g a   o sh irila d i.  K e y in c h a l ik  

b u   m a s h q l a r  m u s t a h k a m l a n g a c h ,   fa q a tg in a   lo g o p e d n in g  o g ‘z a k i b u v r u q la r i 

a s o s id a   b a j a r ila d i.

L o g o p e d i k  ish j a r a y o n i d a   tu r li  xildagi  k o n s tr u k to r la s h   t u r l a r i d a n   h a m  

f o y d a l a n i l a d i .   M is o l  u c h u n ,   o p t i k   disgrafiy ani  b a r t a r a f   e t i s h d a   b o l a l a r  

h a r f  q i s m l a r i d a n   b u t u n   h a r f la r n i  y asaydilar.