M. Y. Ayupova

3 -B O B .  N U T Q N IN G   ANATO M 1K -FIZIO LO G IK  

M EXANIZM LARI

N u t q n i n g  a n a to m i k -f iz io lo g ik  m e x an iz m la rin i,  y a ’ni  n u t q   faoliyatining 

t u z ilis h i va  ishlashi j i h a t i d a n   ta s h k il  etilishini  bilish,  b i r i n c h i d a n ,   n u tq n in g  

m u r a k k a b   m e x a n i z m i n i   n o r m a d a   t a s a w u r   q ili s h ,   i k k i n c h i d a n ,   n u t q  

p a t o l o g i y a s i   (b u zilish i)  t a h l i l i g a   differensial  y o n d a s h i s h ;   u c h i n c h i d a n ,  

t u z a t u v c h i   t a 's i r   yoMlarini  t o 4g ‘ri  belgilashga  i m k o n   b e r a d i.

N u t q   i n s o n n i n g   m u r a k k a b   o liy   psixik  f u n k s iy a l a r id a n   birid ir.

N u t q   h a r a k a tla r i  m u r a k k a b   a ’z o l a r   tiz im i  o rq ali  a m a l g a   o sh irila diki, 

b u n d a   b o s h   m iy a  faoliyati  a s o s i y   rol  o ‘ynaydi.

X X   a s r n i n g   b o s h l a r i d a y o q   n u t q   f u n k s iy a s in in g   m iy a d a g i   m a x s u s  

" a l o h i d a   n u t q   m a r k a z l a r i ’ n i n g   m avju dligi  bila n  bogM agan  n u q ta y i  n a z a r  

k e n g  y o y i l g a n   edi.  I.P .  P a v l o v   b u   q ara sh g a  yangi  y o ' n a l i s h   berdi.  U   b osh 

m i y a   q o b i g ‘in in g   n u t q   f u n k s iy a l a r i  lokalizatsiyasi  m u r a k k a b   b o 'lib g in a  

q o l m a y ,   balki  o 'z g a r u v c h a n   x u s u s iy a tg a   cga  eka n lig in i  h a m   isb o tlab   berdi 

v a   u n i   " d i n a m i k   l o k a liz a ts i y a ”  d e b   atadi.

H o z i r g i   v a q t d a   P .K .  A n o x i n ,   A.  N .  L e o n t e v a ,  A .R .   L u riy a  va b o s h q a  

o l i m l a r n i n g   o l i b   b o r g a n   t a d q i q o t l a r i g a   k o ‘ r a ,   h a r   q a n d a y   p s i x i k  

f u n k s i y a l a r n i n g   asosi  a l o h i d a   " m a r k a z la r "   boMmay,  b a lk i  m a r k a z iy   asab 

t i z i m i n i n g   tu r l i   j o y l a r i d a   j o y l a s h g a n   m u r a k k a b   f u n k s i y a l a r   t i z i m i  

h i s o b l a n a d i .

N u t q   faqat  inson  u c h u n   x o s   b o l g a n   alohid a va  y u qori  darajadagi  aloqa 

sh a k lid ir.  N u tq iy   alo q a  j a r a y o n i d a   kishilar  fikr  a l m a s h a d ila r  va  bir-birlariga 

t a ’sir  etadilar.  N u tq iy   a l o q a   til  o rqali  am alg a  oshiriladi.  Til  —  bu   fonetik, 

leksik  va  g r a m m a t i k   vositala r  tizim idir.  G apiruvchi  o ‘z  fikrini  bayon  etish 

u c h u n   z a r u r s o ‘zlarni  ta n la v d i,  u l a m i  til  gram m atikasi  qoida lariga  asoslanib 

b o g ‘la ydi  va  n u tq   a ’zolari  artikulatsiyasi  orqali  talaflu z  etadi.

O d a m   n u tq i  t u s h u n a r l i   v a   m a ’noli  b o ‘lishi  u c h u n   n u t q   a ’z o l a r in in g  

h a r a k a t l a r i   a n i q   va  t o ‘g ‘ri  boM ishi  kerak.  S h u   b ila n   b irg a   b u   h a r a k a tla r n i 

m a x s u s   ix tiyoriy  k u c h   i s h l a t m a s d a n   ro 'y o b g a   c h i q a r is h   m u m k i n   b o l g a n  

a v t o m a t i k   boMishi  lo z im .   A s l i d a   h a m   xuddi  s h u n d a y   boMadi.  O d a t d a ,  

g a p i r u v c h i   faqat  o ‘z  fikrini  n a z o r a t   qiladi,  nafas o lg a n d a   u n i n g  tili  o g ‘zida 

q a n d a y   h o l a t d a   boMishi  va  h o k a z o l a r   h a q i d a   o ‘y la b   h a m   o ‘tir m a y d i.  Bu 

n u t q n i   talafTuz  e tish   m c x a n i z m i   faoliyati  o q ib a tid a   s o d i r   boMadi.  N u t q  

t a l a f f u z i   m e x a n i z m i   h a r a k a t i n i   t u s h u n i s h   u c h u n   n u t q   a p p a r a t i n i n g  

t u z i l i s h i n i   yaxshi  bilish  z a r u r .