Zamon, makon va boshqa narsalar haqida. Ayzek Azimov

iksir» tarzida qayd etishgan. XIII asrga kelib arab tilida yozilgan ilmiy qo‘lyozmalar ko‘hna 
qit’aga  tarqala  boshlagach,  ajnabiylar  «al-iksir»ni  mahalliy  talaffuzga  moslab  «eliksir»ga 

---

130 
 
aylantirib  olishgan.  Keyinchalik  esa,  ayrim  falsafiy  va  ilmiy  doiralarda  bu  modda  haqida 
«falsafa  toshi»  sifatida  yuritila  boshlangan.  Ushbu  nom  asosida  esa,  endilikda  avom  xalq 
orasida unga shunchaki har qanday moddani oltinga aylantiruvchi vosita sifatida emas, balki, 
har  qanday  kasallikni  davolovchi  shifobaxsh  narsa,  va  hattoki,  kishiga  abadiy  hayot  baxsh 
etuvchi  boqiylik  kaliti  sifatida  qarovchilar  ham  ko‘payib  ketdi.  Natijada,  vaqt  o‘tishi  bilan, 
alkimyogarlar  va  shunga  o‘xshash  yuzaki  ilmiy  muddao  egalari  orasida  «hayot  eliksiri», 
«boqiylik dorisi» kabi tushunchalar yuzaga kelib, keng tarqaldi... 
Asrlar davomida ko‘plab avlod vakillaridan, kimki ermakka boshqa narsasi bo‘lmasa, 
yoki, nomini abadiyatga muhrlash istagida bo‘lsa, erinmasdan «falsafa toshi» va/yoki «hayot 
eliksiri»ni qidirish bilan mashg‘ul bo‘lishdi. Asrlar o‘tib, xususiyatlari shunga o‘xshash modda 
kashf  etilganida  esa,  uning  ta’siri,  ming  yillik  orzulardagidek  –  istalgan  narsani  ko‘zni 
quvnatuvchi  tilla  uyumiga  aylantiradigan  narsa  emas,  balki,  zaharli  va  hayot  uchun  xavfli 
bo‘lgan oltingugurt kislotasining hosil bo‘lishiga sabab bo‘luvchi tezlatgich bo‘lib chiqdi.  
...1740-yilgacha oltingugurt kislotasi ishlab chiqarish o‘ta murakkab, uzoq vaqt talab 
etuvchi,  demakki,  ancha  qimmat  jarayon  bo‘lgan.  Nazariy  jihatdan  hammasi  oddiy  edi: 
avvaliga oltingugurtni kislorodli muhitda yoqish va oltingugurt ikki oksidi (SO
2
) hosil qilish 
zarur  bo‘lgan;  keyin  esa  olingan  SO
2 
kuydirish  yo‘li  bilan,  SO
3 
hosil  qilish  talab  etilgan. 
Tayyorlangan SO
3 
ni suvga aralashtirib (ya'ni eritib), H
2
SO
4 
- oltingugurt kislotasiga aylantirish 
kifoya edi. Qiyinchilik shunda ediki, oltingugurtning kislorod bilan birikish jarayoni juda sekin 
borib, ishni qiyinlashtirar va mahsulot tannarxini ortishiga eng katta omil bo‘lar edi.  
XVIII-asrning 40-yillariga kelib, ingliz oltingugurt kislotasi  ishlab chiqaruvchilardan 
biri  –  Joshua  Uord,  uzoq  yillik  kuzatuvlar  asosida,  selitra  (kaliy  nitrati)  o‘zi  yonmaydigan 
modda bo‘lsa hamki, uglerod va oltingugurtni nisbatan faolroq yonishga majbur qilishini sezib 
qoldi.  U endilikda, qisqa vaqt ichida arzon va keraklikcha miqdorda SO
3 
hosil qilishni o‘rganib 
oldi,  o‘z  texnologik  siri  sifatida,  yonayotgan  oltingugurtga  kam  miqdorda  selitra  qo‘shib 
yuborishni yo‘lga qo‘ydi.  
Biroq Joshua Uordning hayrati va yoqa ushlashiga sabab bo‘lib, texnologik jarayonga 
jalb etilayotgan tezlatgich modda- selitraning o‘zi, jarayon yakunida na hajman, va na vazniga 
ko‘ra hech bir kamayishlarsiz, avvalgidek miqdorda qolaverardi. Uord o‘z ixtirosini hukumat 
patenti bilan rasmiylashtirib oldi va zamonasining oltingugurt kislotasi magnatiga aylandi. U 
ishlab  chiqargan  ushbu  kislota  tannarxi  keskin  arzonlashdi  va  avvalgi  narx-navoga  nisbatan 
atiga 5% ni tashkil etardi. Bu esa Uordning raqobatchilari oldidagi ulkan muvaffaqiyati edi. 
Bir so‘z bilan aytganda, Uord kimyoviy reaksiyaning borishini, katalizator yordamida tezlatish 
mumkinligini amalda isbotlab berdi.  
Joshua  Uordning  ushbu  muvaffaqiyati  faqat  uning  tijorat  ishlarida  qolib  ketdi.  U 
mazkur  hodisaga  hech  bir  tayinli  ilmiy  tushuntirish  va  asoslash  keltira  olmadi.  Shunchaki, 
«tabiatning yordami» kabi qarash esa, tabiiyki, allaqachon Isaak Nyuton, Uilyam Garvey kabi 
daholarni yetishtirib chiqargan Qirollik Akademiyasini qanoatlantirmas edi. Uzoq vaqt ochiq 
qolgan savollarga ilk marta 1806-yilga kelib, farang kimyogarlari Sharl Bernar Dezorm hamda, 
Nikolya  Kleman  javob  berishga  urinib  ko‘rishdi.  Ular  ilgari  surgan  tushuntirishlardan  biri, 
bizning zamonamizga ham yetib kelgan.  
Ularning fikriga ko‘ra, oltingugurt va selitra birgalikda yongan vaqtda, oltingugurt ikki 
oksid  selitra  molekulalarining  bir  qismi  bilan  o‘zaro  ta’sirlashib,  murakkab  birikma  hosil 

---

131 
 
qiladi. Kislorod birikmaning selitrali qismidan oltingugurtli qismiga ko‘chib o‘tadi va undan 
so‘ng molekulalari parchalanib, oltingugurt uch oksid hosil qiladi. Qoldiqlar esa (selitraning 
fragmentlari  minus  kislorod)  yetishmayotgan  kislorodni  atmosferadan  o‘zlashtirib  oladi. 
Natijada  selitraning  molekulalari  qayta  tiklanadi  va  qaytadan  oltingugurt  ikki  oksid  bilan 
o‘zaro ta’sirlashib, yana unga o‘zidagi kislorodni uzatishi mumkin bo‘ladi. Bu fikrga ko‘ra, 
jarayondagi  selitraning  vazifasi,  atmosferadan  kislorodni  olib,  uni  oltingugurt  ikki  oksidiga 
uzatish  hisoblanadi.  Uzatishda  ham  iloji  boricha  tezroq  bajarish  talab  etiladi.  Ya'ni,  selitra 
oddiy  qilib  aytganda  shunchaki  vositachi  bo‘lib,  jarayon  yakuniga  ko‘ra,  hech  qanday 
o‘zgarishlarsiz, boshlang‘ich miqdorini saqlagan holda qoladi.  
Selitraning  ushbu  xususiyati  katalizatorlikdan  boshqa  narsa  emas  edi.  Soddaroq 
tushuntirish uchun olimlar quyidagicha misolni keltirishadi: 
Tasavvur  qilamiz,  qurilish  maydonida  bir  uyum  g‘ishtlar,  qum  va  ohak  qorishmasi  hamda 
avvaldan quyilgan poydevor turibdi. Agar yuqorida sanalganlar qurilish maydonidagilarning 
hammasi bo‘lsa, tongi 8
-00
 dan kechki  17
-00
  ga qadar hech nima o‘zgarmaydi.  G‘isht uyumi 
ham, poydevor ham, qorishma ham joyida turaveradi (balki qorishma qotib qolar?). Endi esa, 
o‘sha tasavvurimizdagi qurilish maydoniga, tongi 8
-00
  da  yana bir muhim faktor  –  korjoma, 
kaska va qo‘lqop kiygan g‘isht teruvchi usta qo‘shilsachi? Ta’kidlangan vaqtda (8
-00
) uning 
qo‘lida hech nima yo‘q. Lekin vaqt o‘tishi bilan, kechki soat 17
-00
 da yana maydonga nazar 
solsangiz,  yana  o‘sha  korjomali  quruvchi  ustani  qo‘lida  hech  nimasi  yo‘q  holatda  ko‘rasiz. 
Faqat bu safar, qorishma tamom bo‘lgan, g‘isht esa, poydevor ustiga chiroyli tarzda mustahkam 
qilib terib chiqilgan.  
Ushbu  holatda  reaksiya  (g‘ishtning  terilishi)  faqat  va  faqat  jarayonga  inson  aralashganligi 
sababli sodir bo‘ldi. Ya'ni usta katalizator vazifasini bajarib berdi, biroq uning o‘zi o‘zgargani 
yo‘q.  
Mazkur misolda yuz bergan jarayonni biz qanchalik jo‘n va hech qanday hayratlanishsiz qabul 
qilsak (chunki biz bu jarayonni ko‘p marta kuzatganmiz va unda notabiiy hech narsa yo‘q deb 
bilamiz), selitra ishtirokida tezlashib qolgan oltingugurt kislotasi olish jarayonini ham shunday 
qabul  qilsak  bo‘laveradi.  Selitraning  katalizatorlik  xossasi  va  misolimizdagi  g‘isht  teruvchi 
ustaning bir xil.  
 
XIX-asrga kelib, katalizatorlik xossasiga ega bo‘lgan qator boshqa moddalar ham kashf 
etildi.  Katalizatorlarning  kimyoviy  reaksiyalarni  tezlatish  borasidagi  ahamiyatini  olimlar 
kengroq tahlil etishga va jarayonning mohiyatini chuqurroq anglashga urinishar edi.  
1812-yilda  Gottlib  Kirxgof  agar  kraxmalni  suvda  qaynatib,  unga  oz  miqdorda 
oltingugurt  kislotasi  qo‘shilsa,  glukoza  hosil  bo‘lishini  aniqladi.  Agar  reaksiya  oltingugurt 
kislotasi ishtirokisiz amalga oshirilsa, glukoza hosil bo‘lmaydi. Aksincha, kislota hozir bo‘lishi 
bilan, glukoza olish mumkin bo‘ladi va yakunda, sarflangan oltingugurt kislotasi, o‘zgarmagan 
miqdorda yana saqlanib qoladi, ya'ni u reaksiyada ishtirok etmaydi.  
Keyinroq,  1816-yilga  kelib  ingliz  olimi  Gemfri  Devi,  ba’zi  metalllar  ishtirokida, 
ma’lum moddalarning, masalan spirt bug‘larining havoda kislorod birikishi sezilarli darajada 
yengil kechishi mumkinligi aniqladi. Platina ishtirokida borgan reaksiyada, yuqorida aytilgan 
spirt bug‘larining kislorod bilan birikishi  ancha tez va oson kechar edi.  Shuningdek, platina 
hozir bo‘lgan joyda vodorod ha kislorod bilan osonroq birikar edi.  Bu esa kimyogarlarning 
e’tiborini ko‘proq platinaga qaratilishiga turtki berib, ushbu metallning kimyoviy tajribalardagi 

---

132 
 
ishtiroki  sonini  ortishiga  sabab  bo‘ldi.  1823  yilda  olmon  kimyogari  Iogann  Volfgang 
Debereyner vodorod oqimi purkaydigan moslama yasab, u orqali tekis platina folgaga kuchli 
vodorod  oqimini  yo‘naltirdi.  Vodorod  platina  folgaga  borib  urilib,  shu  zahotiyoq  lovullab 
yonib ketardi. Mazkur tajribani tarixda ilk o‘t oldirgich (zajigalka) sifatida qarash mumkin. 
Biroq,  Debereyner  tajribalarida  qo‘llagan  vodorodning  toza  emasligi,  ko‘zlangan  natijaga 
erishishiga  jiddiy  to‘sqinlik  qilgan.  Uning  qimmatbaho  platina  plastinalari  tez  ifloslanib, 
foydalanishga  yaroqsiz holga kelavergan. Natijada Debereyner iqtisodiy  muammolar tufayli 
tajribalarni davom ettirishga juda qiynalgan.  
1831-yilga  kelib,  uning  ishlaridan  va  umuman,  platinaning  spirt  bug‘lari  va 
kislorodning  havodagi  birikishini  tezlatishidan  xabardor  bo‘lgan  ingliz  kimyogari  Peregrin 
Fillips,  nima  sababdan  platina  spirt  bug‘i  va  vodorodlarning  kislorod  bilan  birikishini 
tezlashtirishga yordam bersa, unda nimaga shu ishni oltingugurt kislotasi bilan bajara olmasligi 
kerak? – degan savol bilan jiddiy qiziqib qoldi.  Fillips qator tajribalar orqali maqsadiga erishdi 
va u platinani oltingugurt kislotasi olishda katalizator sifatida qo‘llash texnikasini ishlab chiqdi. 
O‘z ishlanmasiga olgan patenti orqali, Fillips, vatandoshi Uord ixtiro qilgan selitra katalizatori 
ishtirokidagi kislota ishlab chiqarish texnologiyasini asta siqib chiqara boshladi. Chunki platina 
katalizatori, selitradan ko‘ra nisbatan foydaliroq va qayta tiklanishi osonroq edi.  
1836-yilga kelib  yuqorida sanab o‘tilgan tadqiqotlar, o‘z davri kimyo fanining  yetuk 
namoyandalaridan biri bo‘lgan Yens Yakob Berseliusning e’tiborini o‘ziga tortdi. U mazkur 
tezlatgich moddalar uchun, umumiy atama sifatida yunoncha «kataliz» hamda, «katalizator» 
(ma’nosi  «tarkibiy  qismlarga  parchalash»)  terminlarini  taklif  etdi.  ehtimolki,  Berselius, 
katalizator  ishtirokidagi  reaksiyalardan  faqat  parchalanish  bilan  boradiganlarini,  masalan, 
kraxmalning katta molekulalarini oltingugurt kislotasi ta’sirida kichik shakar molekulalariga 
parchalanishi kabi turlarini nazarda tutgan bo‘lsa kerak.  
Platina bilan olib borilgan tajribalar, katalik reaksiyalar haqidagi konsepsiyalarga yangi 
yo‘nalishlarni  kirib  kelishiga  sabab  bo‘ldi.  Bir  tarafdan,  platina  –  nodir  va  qimmat  metall. 
Boshqa  tarafdan  esa,  kimyogarlar  platina  ishtirokidagi  tajribalar  orqali,  reaksiyalarda  yana 
qandaydir noma’lum kuch (fenomen) mavjudmikan degan savollarga borib qoldilar. Chunki, 
platina ham oddiy selitra kabi shunchaki vositachi bo‘lib chiqishi ularda g‘alati tuyular edi.  
Bir  qarashda  javob  inkor  ifodasida  bo‘lishi  lozim  edi.  Boshqa  ma’lum  kimyoviy 
elementlar bilan taqqoslaganda, platina nisbatan inert bo‘lib, me’yori sharoitlarda u kislorod 
bilan  ham,  vodorod  bilan  ham  ta’sirlashmaydi.  Unda  u  qanday  qilib  vodorod  va  kislorodni 
o‘zaro ta’sirlashishga majbur qilar ekan?  
Kimyogarlar  vaziyatga  tushuntirish  berish  uchun  tinimsiz  izlanishar  edi.  Ularda 
platinaning inertligiga nisbatan shubha paydo bo‘la boshladi: «Platinaning atomlari bir-biri