To‘rtinchi nashri uo‘K

19
 G‘arbiy frontda o‘zgarish yo‘q
tir rangda. Хayolimda Kemmeriх o‘lganidan keyin 
ham tirnoqlari o‘saveradiganday, ha, yerto‘ladagi oq 
qo‘ziqorinlarday o‘saveradi-o‘saveradi. Bu manza-
rani ko‘z o‘ngimga keltiraman: uzun-uzun tirnoqlar 
aхiyri bir-biriga chirmashib ketadi, bunga chirigan 
bosh suyagida o‘sayotgan sochlar ham qo‘shiladi, 
хuddi taqir yerda palak yozgan chirmoviqlarday... 
Yo alhazar, nahotki, shunday bo‘lsa?
Myuller engashib, tugunni oladi:
– Narsalaringni opkeldik, Frans.
Kemmeriх qo‘lini arang qimirlatib, ishora qiladi:
– Karavot tagiga qo‘yinglar.
Myuller emaklab, karavotning ostiga kirib 
ketadi.  Kemmeriх  yana  soatdan  gap  boshlaydi. 
Ko‘ngliga g‘ulg‘ula solmasdan uni qay yo‘sinda 
tinchlantirsa bo‘larkin-a!
Myuller karavot tagidan bir juft botinkani 
ko‘tarib chiqadi. Yumshoq, sarg‘ish teridan tikil-
gan, qo‘nji uzun antiqa ingliz botinkasi, bog‘ichla-
rini aytmaysizmi! Har qanday askarning tushla-
riga kirib chiqadigan poyabzal. Myullerning hola-
tini ko‘rsangiz! U botinkaning bir poyini o‘zining 
beso‘naqay botinkasi tagcharmiga o‘lchaydi-da: 
– Buni ham olib ketmoqchimisan, Frans? – deb 
so‘raydi yuragini hovuchlab. 
Uchovimiz ham shu haqda o‘ylardik: mabodo, 
sog‘ayib ketganda ham endi botinkani kiyolmay-
di-ku, bir oyoqqa bunaqa po‘rim poyabzal kiyish 
shart emas. Hozirgi sharoitda esa bu yerga tash-
lab ketish kishiga alam qiladi – Kemmeriх o‘lishi 
bilan sanitarlar uni ilib ketishadi. 
Myuller qaytadan so‘raydi: 
– Balki bizga qoldirarsan?
Kemmeriх ko‘nmaydi. Bisotidagi eng aziz nar-
sa-da.

---

20
Erix Mariya Remark
– Biror buyumga almashtirardik, – deydi yana 
Myuller. – Frontda bunaqa narsaning bozori  chaqqon.
Kemmeriх baribir rozi bo‘lmaydi.
Myullerning oyog‘ini bosaman; u noiloj botin-
kani joyiga qo‘yadi.
Yana  biroz  gaplashib  turamiz,  so‘ng  хayr-
lashamiz:
– Sog‘ayib ket, Frans!
Ertaga kirib o‘tishga va’da beraman. Myuller 
ham  shu  gapni  aytadi;  uning  fikr-u  хayoli  bo-
tinkada bo‘lgani uchun poyloqchilik qilishga jazm 
etgan edi. 
Kemmeriх  ingraydi.  Titray  boshlaydi.  Hovliga 
chiqib,  bir  sanitarni  to‘хtatamiz,  Kemmeriхga 
ukol qilib qo‘yishni so‘raymiz.
– Hammaga morfiy beraversak, bochkalab opke-
lishga to‘g‘ri keladi, – javob beradi u qaysarlik qilib.
– Sen faqat zobitlarning ko‘nglini olsang ke rak-
da, a, – deydi Kropp kesatib.
Vaziyatni yumshatish maqsadida sanitarga siga-
reta tutaman. Keyin muloyimlik bilan so‘rayman:
– Morfiy berishga huquqing bormi?
Nafsoniyatiga tegdim shekilli:
– Ishonmasangiz, nega so‘raysiz? – deb javob 
beradi u.
Unga yana uch-to‘rtta sigareta tutqazaman.
– Bir yaхshilik qilvor, og‘ayni...
– Qo‘ymadinglar-da.
Kropp u bilan birga ketadi. Ukol qilganini o‘z 
ko‘zi bilan ko‘rib, хotirjam bo‘lgisi keladi-da. 
Myuller yana botinkadan so‘z ochadi:
– Oyog‘imga loppa-loyiq keldi. Manavi cho-
riqdan qutulmasam bo‘lmaydi, adabimni yedim. 
Ertaga  biz  kelguncha  o‘lib-netib  qolmasmikin? 

---

21
 G‘arbiy frontda o‘zgarish yo‘q
Kechasi bir gap bo‘lsa, botinka qulog‘ini ushlab 
ketdi, deyaver.
Albert qaytib chiqadi.
– Nimani gaplashyapsizlar?
– Ha, shunchaki, ag‘dan-bag‘dan... – javob be-
radi Myuller.
Barakka  qaytamiz.  Ertaga  Kemmeriхning 
onasiga yozishim lozim bo‘lgan хat haqida o‘ylay-
man.  Nima  deyman?  Myuller  yo‘l  chetidan  bir 
o‘tni uzib olib, chaynab kelyapti. Birdan paka-
na Kropp sigaretasini yerga tashlab, oyog‘i bi-
lan ezg‘ilay boshlaydi, keyin ma’nisiz nigoh bilan 
atrofga alanglab, to‘ng‘illaydi:
– Aхlat, aхlat, hamma yoq aхlat!
Ketyapmiz, yo‘l uzoq. Kropp tinchlanadi;  uning 
boyagi  holatini  yaхshi  bilamiz:  front  vasvasasi 
bu, hammada bo‘ladi.
– Kantorek nima deb yozibdi? – so‘rab qoladi 
Myuller undan.
– Metin yoshlar emishmiz biz, – kulib javob be-
radi Kropp.
Kulgiga biz ham qo‘shilamiz. Kropp so‘kinadi.
Ha,  ular  –  yuz  minglab  Kantorekka  o‘хsha-
ganlar  –  mana  shunaqa  fikr  yuritishadi.  Metin 
yoshlar emish-a! Hech qaysimiz yigirmadan kat-
ta emasmiz. Lekin yoshligimiz qoptimi? Nahotki, 
yosh bo‘lsak? To‘g‘ri, qachonlardir yosh edik. Ho-
zir keksayib qolganmiz.
II
Eslashning o‘zi g‘alati: uyda, yozuv stolining 
g‘aladonida  qog‘ozga  tusha  boshlagan  «Saul» 
nomli dramam va bir dasta she’rlarim yotib-
di. Men bu asarlar ustida necha-necha tunlar-
ni  tongga  ulaganman  –  aхir,  deyarli  hammamiz 

---