O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

 
9.4.  Mahsulotni  ishlab  chiqarish  hajmi  va  uning  sotish    assortimentini 
rejalashtirish 
 
Ishlab chiqarish hajmi va mahsulot assortimentiga nisbatan boshqaruv qarorlari 
moliyaviy  hisobot  asosida  qabul  qilinadi.  Shu  holda  subyektlar  turli  yo‘llar  bilan 
sotiladigan  mahsulotlarni  keng  assortimentda  ishlab  chiqaradilar;  katta  va  kichik 
hajmda,  ulgurji  va  chakana  savdo  yordamida,  turli  geografik  hududda  joylashgan 
iste‘molchilarga  yetkazib  berish  yo‘li  bilan  va  hokazo.  Bunday  amaliyot 
mahsulotning  turlari  va  bozorlarning  segmentlari  bo‘yicha  olinadigan  daromadlar 
to‘g‘risida alohida hisobotlarni talab qiladi. 
Buxgalter  tomonidan  subyektning  moliyaviy-sotuv  faoliyati  haqidagi  to‘liq 
moliyaviy ma‘lumotni ishlatish subyekt ishining unumdorligini oshirishga qaratilgan 
nazoratning amaldagi tizimini yaratishga imkon beradi. 
Alohida  segmentlar  bo‘yicha  moliyaviy  hisobotlarga  umumiy  summalarni 
kiritish  kerak  va  subyektning  umumiy  moliyaviy  hisobotiga  ham  ushbu  summalar 
umumlashtirilgan  holda  kiritilishi  kerak.  Masalan,  har  bir  mahsulot  yoki 
mahsulotning  assortimentini  ishlab  chiqarishdan  olingan  foyda  yalpi  foydaning  bir 
qismi  bo‘lishi  kerak,    ishlab  chiqarish  hajmi  esa  o‘zgaruvchan  xarajatlarning  hajmi 
bilan  o‘zaro  bog‘liqlikni  saqlashi  kerak.    Bir  ishlab  chiqarish  bo‘linmalarining 
xarajatlari  butun  subyekt  darajasida  ishlab  chiqarish  xarajatlarining  bir  qismi 
hisoblanadi va ishlab chiqarishning samaradorligini, mahsulot turi, ish vaqtidan to‘liq 
foydalanganlikni  hisobga  olgan  holda  nazorat  qilinishi  lozim.  Mahsulotning 
assortimenti  bilan  alohida  ishlab  chiqarish  bo‘linmlarida  ishlab  chiqarish 
quvvatlarining to‘ldirilganligi o‘rtasida aloqa mavjud. 

---

 
175 
Тadbirkorlik  faoliyatining  har  bir  segmentini  baholash  ishlab  chiqarish 
xarajatlarini  hisoblovchi  buxgalterga  muammo  tug‘diradi.  Uning  yechimi  ko‘proq 
rentabelli  mahsulotni  va  subyektning  yalpi  foydasining  ishlab  chiqarish  hajmini  va 
assortimentini nazorat qilish tizimini tuzish jarayonida ro‘yobga chiqadi.  Bir subyekt 
uchun  nazorat  tizimining  o‘ziga  xosligiga  qaramay  u  quyidagi  namunaviy 
muolajalarni  o‘z  ichiga  olishi  lozim:    har  bir  mahsulotning  rentabelligini  kuzatish;  
har  bir  mahsulotdan  olingan  yalpi  foydani  nazorat  qilish;    haqiqiy  foydaning 
kutilayotganidan chetga chiqishini aniqlash;  xarajatlar tizimini hisoblab chiqish, o‘ta 
yashirin xarajatlarni chiqarib tashlash;  alohida mahsulotga to‘g‘ri keladigan ustama 
sarflarni hisoblab chiqish; subyektda qo‘llaniladigan talabning elastikligiga va boshqa 
nazorat muolajalariga narx o‘zgarishining ta‘sirini aniqlash. 
Nazorat  muolajalaridan  foydalanish  kutilayotgan  foydani  ta‘minlash  uchun 
ishlab  chiqarish  hajmining  qancha  bo‘lishini,  foydaning  aniq  hajmini  olish  uchun 
sotishda qanday narx qo‘yish kerakligini, subyekt ishining zararsizlik chegarasining, 
xavfsizlik hududining va sotilgan mahsulot tizimining qandayligini aniqlashga imkon 
beradi. 
Mahsulot birligining miqdorini hisoblash zararsizlik nuqtasini hisobga olmasdan 
quyidagi tenglamaga asoslanadi: 
 
Kutilgan foydani olish uchun 
sotilgan mahsulot birligining 
miqdori 
= 
Doimiy xarajatlar + Kutilgan foyda 
Birlik mahsulotning narxi 
 
Oldingi misolning ma‘lumotlari bo‘yicha: (40000 + 146000) : 150 = 1240 dona 
ya‘ni, ishlab chiqarishning hajmini 760 donagacha (2000-1240) tushirish kerak. 
Hisobning to‘g‘ri usuli deb yalpi foyda usuliga  aytiladi, uning asosida quyidagi 
tenglama yotadi: