O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

 
11.8. Favqulodda foyda va zararlarni hisobga olish 
 
Favqulodda  foyda  va  zararlar  -  bu  korxonaning  xo‘jalik  faoliyatida  nihoyatda 
kam  sodir  bo‘ladigan,  uning  uchun  odat  bo‘lmagan  va  korxonada  boshqaruv 
qarorlarini  qabul  qilish  natijasi  bilan  bog‘liq  bo‘lmagan  voqealardan  olinadigan 
daromad va xarajatlardir. U yoki bu moddani favqulodda daromad va xarajat tarzida 
aks ettirilishi uchun quyidagi uchta talablarga javob berishi kerak: 
- o‘z  xarakteri  bo‘yicha  odatdagidek  bulmasli  (korxonaning  odatdagi  xo‘jalik 
faoliyatiga tegishli emas); 
- bir necha yillar davomida takrorlanmaydigan; 
- korxonaning  boshqaruv  xodimlari  tomonidan  qabul  qilinadigan  qarorlarga 
bog‘liq bo‘lmagan holatlardan tashkil topadi. 
Shunday qilib, tegishli modda bir vaqtning o‘zida odatdagidek emaslik, oldindan 
ko‘rabilmaslik va takrorlanmaslik talablariga mos kelishi kerak. 
Korxonalarning xo‘jalik faoliyatida shunday voqealar sodir bo‘lishi mumkinki, 
ular faqat odatdagidek emas  yoki faqat oldindan ko‘rabilmaydigan voqea. Masalan, 
xorijiy  valuta  muomalalaridan  olingan  foyda  yoki  zararlarni  oldindan  ko‘rib 

---

 
235 
bo‘lmaydi,  lekin  bu  favqulodda  emas,  chunki  valuta  kursining  barqaror  emaslik 
sharoitida bu odatdagi foyda va zarar hisoblanadi. 
Demak,  quyidagi  moddalar  favqulodda  foyda  va  zararlarga  kiritilmaydi: 
darg‘umon  debitor  qarzlarni  hisobdan  chiqarilishi  yoki  shu  maqsad  uchun  tashkil 
qilinigan zaxira; valuta muomalalaridan yoki kurslar farqidan olingan daromad yoki 
yo‘qotishlar; narxlardagi tuzatishlar; aktivlar qiymatini qaytadan baholashdan olingan 
natija, soliq summalari bo‘yicha tuzatishlar; oldingi yillar foydasi yoki zarari. 
Хorijiy amaliyotda favqulodda zararlarga quyidagilar kiritiladi: tabiiy ofatlardan 
ko‘rilgan  yirik  yo‘qotishlar;  siyosiy  voqealar,  masalan,  urush,  inqiloblar  natijasida 
yo‘qotishlar;  mazkur  davlatning  qonuniyatchiligidagi  o‘zgarishlar,  natsionalizatsiya 
qilish, ma‘lum bir faoliyatni taqiqlash va boshqalar natijasidagi yo‘qotishlar. 
Shuni ham aytish kerakki, tegishli modda favqulodda holatga to‘g‘ri kelishi va 
kelmasligiga korxona faoliyat ko‘rsatayotgan tashqi muhit ham ta‘sir qiladi. Foyda va 
zararlar summasining hajmi favqulodda voqealarga o‘tkazish va o‘tkazmaslik uchun 
sabab bo‘lolmaydi. 
Favqulodda foyda va zararlarni alohida ajratib hisobga olishdan maqsad hisobot 
davri ichida korxona faoliyati natijasini obyektiv aks ettirishdir. Favqulodda voqealar 
sodir  bo‘lganda  bu  voqealardan  olingan  foyda  va  zararlar  quyidagi  schyotlarda 
hisobga  olinadi:  9710-«Favquloddagi  foydalar»  va  9720-«Favquloddagi  zararlar» 
schyoti.  Bular  tranzit  schyotlar  bo‘lib  9710-passiv,  9720-aktiv  schyotlariga 
mansubdir. 
Favqulodda  voqealardan  olingan  daromadlar  summasiga  9710-«Favquloddagi 
foydalar»  schyoti  kreditlanib  turli  schyotlar  debetlanadi.  Sodir  bo‘lgan  zarar 
summasiga  esa  9720-«Favquloddagi  zararlar»  schyoti  debetlanib  turli  schyotlar 
kreditlanadi.  Bu  schyotlarning  debet  va  kredit  oborotlari  hisobot  davri  oxirida 
yakuniy  moliyaviy  natijaga  o‘tkaziladi:  favqulodda  voqealardan  olingan  foyda 
summasiga- Dt 9710-«Favquloddagi foydalar», Kt 9910- «Yakuniy moliyaviy natija» 
schyoti. 
Favqulodda  voqealardan  sodir  bo‘lgan  zarar  summasiga-  Dt  9910-«Yakuniy 
moliyaviy natija», Kt 9720-«Favquloddagi zararlar» schyoti.