O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti



Download 4,73 Mb.
Pdf ko'rish
bet35/247
Sana16.07.2021
Hajmi4,73 Mb.
#120893
1   ...   31   32   33   34   35   36   37   38   ...   247
Bog'liq
iqtisodiy talimotlar tarixi

  
Abu Rayhon Muhammad 
ibn Ahmad  
al-Beruniy (973-1048).
 


48 
 
belgilash―ga  doir  bo‗lib,  kitobning  4-bobi  oxirida  Beruniy  yer 
aylanasining kattaligini oʻlchash haqida fikr yuritgan. 
Qadimdan  insonlar  Yerning  shakli  va  kattaligini  bilishga 
qiziqqanlar  va  turli  xalqlar  yer  shaklini  turlicha  tasavvur  qilishgan. 
Miloddan avval
 oʻtgan Pifagor, Arastu, Arximed, Eratosfen kabi buyuk 
olimlar  Yer  dumaloq  va  shar
  shaklida,  degan  fikrni  aytganlar. 
Bagʻdodda  tashkil  topgan  ―Donishmandlik  uyi‖  nomli  oʻsha  davrning 
fanlar  akademiyasida  O‗rta  Osiyolik  olimlardan  Xorazmiy,  Fargʻoniy, 
Habash  Xasib,  Marvaridiy  kabi  olimlar  turli  sohalarda  ish  olib 
borganlar.  Beruniy  ham  shu  ―Donishmandlik  uyi‖ning  aʼzosi  boʻlib,  u 
yerda  7  yil  ishlagan.  Olimning  muhim  asarlaridan  biri  „Qadimgi 
xalqlardan  qolgan  yodgorliklar―  uning  Joʻrjon  saroyida  xizmat  qilgan 
davrida yaratiladi. 1000-yili tugallangan bu asar muallifning koʻp qirrali 
olim ekanini namoyish etdi va unga katta shuhrat keltirdi. 
Muallifning  ilmiy  adabiyotlarda 
qisqacha 
―Geodeziya‖deb 
yuritiladigan  ―Turar  joylar  orasidagi  masofani  tekshirish  uchun 
joylarning  oxirgi  chegaralarini  aniqlash‖  nomli  astronomiya  va 
geografiyaga 
bagʻishlangan  asari  1025-yilda  yozib  tugatildi. 
Beruniyning  ―Munajjimlik  sanʼatidan  boshlangʻich  tushunchalar‖  asari 
ham  1029-yilda  Gʻaznada  yoziladi.  Oradan  bir  yil  oʻtgandan  soʻng  u 
oʻzining ―Hindiston‖ nomi bilan tanilgan ―Hindlarning aqlga sigʻadigan 
va  sigʻmaydigan  taʼlimotlarini  aniqlash‖  kitobini 
yakunlaydi.  Bunda 
Beruniy hozirgi Amerika qitʼasining mavjudligini Kolumbdan bir necha
 
asr  avval  ilmiy  asoslab  bergan. 
Olim  yashagan  davrdagi  munosabatlar, 
ishlab  chiqarishning  yuksalganligi,  savdo-sotiqning  rivojlanishi, 
sug‗orish  inshootlarining  ishga  tushirilishi  ana  shu  davr  uchun  xos  edi. 
Shu  asosda  Beruniyda  kishilik  ehtiyojlarining  paydo  bo‗lishi  va  uni 
qondirish  asoslari,  mehnat  va  hunarga  munosabatlari  uyg‗unlashib 
ketadi.  Uning  fikriga  ko‗ra  kishilar  o‗z  zaruriy  ehtiyojlarini  qondirish 
uchun  uyushgan  holda  yashash  va  ishlashga  majburdirlar.  Ehtiyojlar 
turli-tuman va ko‗p bo‗lganligi uchun insonlar birlashgan holda turarjoy 
va  shaharlar  yaratishga  intiladilar,  deb  hisoblaydi.  Shuningdek,  u 
davlatning  paydo  bo‗lishini  ham  ehtiyoj  tufayli,  deb  o‗ylagan.  Eng 
muhim  g‗oya  shuki,  barcha  qimmatli  narsalar  inson  mehnati  bilan 
yaratiladi  va  insonning  qadr-qimmati  uning  avlod-ajdodlarining  kim 
bo‗lganligi emas, balki uning mehnati, aqliy va jismoniy mahorati bilan 
belgilanadi.  Har  bir  davrning  urf-odatlari  o‗ziga  xos  bo‗ladi  va  inson 
ahli ularga rioya qilmog‗i darkor, aks holda nizom va bir xillik yo‗qolsa, 


49 
 
tartib  ham  yo‗q  bo‗ladi,  deb  uqtiradi  buyuk  donishmand.  Olimning 
fikrlariga  tayanib  shunday  muhim  qisqacha  xulosalar  chiqarish 
mumkinki,  inson  yerdagi  bunyodkor  va  yaratuvchi  kuchdir.  Inson 
avvalo, halol mehnati bilan ulug‗lanadi, kishilik jamiyatining asl ibtidosi 
ham mehnatdandir.  
Beruniy  qayd  etishicha,  bilimlarni  egallamoq  va hunar  o‗rganmoq 
uchun  mehnat  qilish  zarur,  bu  esa  doim  davom  etadigan  va 
takomillashib  boradigan  jarayondir.  U  mehnatni  turlarga  ajratib, 
ularning har qaysisi alohida talab va ehtiyojlar asosida vujudga kelishini 
ko‗rsatib  berdi.  Binokor,  ko‗mir  qazuvchi,  hunarmand,  fan  sohiblari 
mehnatini  og‗ir  mehnat  deb  biladi.  Ilm,  ma'rifat  zahmatkashlari 
mehnatiga  ta'rif  berish,  ilm  olish,  o‗qish  eng  kerakli  mehnat  ekanligini 
isbotlaydi.  Shunga  ko‗ra  olimlarning  mehnatini  qadrlash  turli  ilmlar 
ko‗payishiga  olib  keladi.  Olim  jamiyatning  asosini  moddiy  ne'matlar 
uchun bo‗lgan harakatlarda, mehnatda deb biladi.  
Qul  mehnati,  majburiy  mehnatdan  erkin  kishilarning  faoliyati 
usutunligi  isbotlab  beriladi  (erkin  bozor  munosabatlarining  asosi). 
Mehnatkashlarning xohish-irodasiga qarshi, ularni majburlab ishlatishga 
qarshi  bo‗lgan,  chunki  bunday  mehnatning  samarasi  pastdir.  Meros 
bo‗lib avloddan avlodga o‗tib keladigan hunarlar yuqori baholangan.  
Beruniy og‗ir jismoniy mehnat qiluvchilar, ya‘ni konda ishlovchilar, yer 
ostida  gavhar  qidiruvchilar,  dehqonlar  ularga  berilishi  kerak  bo‗lgan 
imtiyozlar va ish haqi to‗g‗risida «Minerologiya» asarida keng mulohaza 
yuritadi.  Ayniqsa,  ochiq  va  yerostidagi  kon  ishlariga  alohida  e‘tibor 
beriladi,  yerosti  konlarini  mustahkamlash  (falokatning  oldini  olish 
uchun), yerosti suvlarini chiqarib tashlash, olingan rudani yuqoriga olib 
chiqish  uchun  maxsus  moslamalardan  foydalanish  tavsiya  etiladi.  Kon 
atrofida konchilar qishlog‗ini barpo etish zarurligi ko‗rsatiladi.  
Yerosti  boyliklarini  qazib  olish  ishlari  katta  jismoniy  mehnat, 
ixtirochilik,  aqliy  mehnat  va  bilim  sarflashni  talab  etadi.  Bu  murakkab 
va  og‗ir  ishlarni  bajarish  maxsus  maktab,  ularda  ta'lim-tarbiya  berish 
asosida yo‗lga qo‗yilmog‗i kerak,deydi olim. Xuddi shu o‗rinda Beruniy 
ilm  ahllari,  olimlar,  tarbiyachilarning  mehnati  jamiyat  uchun  naqadar 
kerakli  va  zarurligini  alohida  uqtiradi.  Beruniy  ustalarning  ahvoli, 
shogirdlarning  faoliyati,  ish  haqlari  borasida  ham  qimmatli  g‗oyalarni 
ilgari suradi, ish haqi miqdori samaradorlik bilan bevosita bog‗lanadi. 
  
Olimning  yozishicha:  «Basrada  billurdan  idish-tovoq  va  boshqa 
narsalar  yasaydilar.  Ish  joyida  belgilab-o‗lchab  beruvchi  usta  bo‗lib, 
uning  oldida billurning  mayda  va katta bo‗lakchalari to‗plangan.  U ana 


50 
 
shulardan  chiroyli  va  keraklisini  olib,  undan  eng  chiroyli  va  yaxshi 
buyum  yasashni  o‗ylab  o‗lchab,  belgilab  chiqadi.  Shundan  keyin  uni 
yasovchi  hunarmandga  beradi,  bu  usta  birinchi  usta  aytganidek  qilib 
buyumlarni yasay boshlaydi.  
Olim shu yerda mehnat taqsimoti va uning ahamiyatini ko‗rsatadi. 
Olim va mutaxassislar mehnatini mamlakat boshqaruvchilari tomonidan 
rag‗banlantirib  turish  foydali  ekanligi  alohida  ta‘kidlanadi.  Bu  aslini 
olganda  manfaatdorlik  tamoyilining  xuddi  o‗zidir.  Uningcha,  ayniqsa, 
yerga  ishlov  berib,  rizq-ro‗z  yaratuvchilarga  mehribon bo‗lish kerakligi 
ko‗rsatiladi. Ana shu g‗amxo‗rlik oqibatida yerga  yaxshi ishlov beriladi 
va yer hosildor bo‗ladi, moddiy ne'matlar yaratiladi, ishlovchi va jamiyat 
manfaatlari  bab-baravar  himoya  qilinadi  (bu  fikr  XVIII  asrda  Adam 
Smit tomonidan to‗laroq isbotlab berilgan). Moddiy ne'matlar esa tiriklik 
asosi. Ana shunday qilinganda hokimiyat ham mustahkam bo‗ladi, deydi 
olim  (bu  yerda  davlatning  iqtisodiyot  bilan  munosabati  masalasi 
ko‗tariladi).  
Agar  kishilar  to‗q  bo‗lsa,  davlat  ham  kuchlidir.  Hukmdorlarning 
vazifasi yuqori tabaqalar bilan quyi tabaqalar o‗rtasida haqiqatni, kuchli 
bilan  kuchsiz  o‗rtasida  tenglikni  o‗rnatishdan  iboratdir,  deb  uqtiradi 
olim. Mehnatning ixtiyoriyligi, ozodligi, erkinligi kishilar o‗rtasida xulq-
atvor,  hurmat-e‘tibor  uchun  muhim  va  zarurdir.  Shuningdek,  uning 
asarlarida  bozor  iqtisodiyotining  eng zarur  tamoyillaridan  biri  – tanlash 
va tadbirkorlik erkinligi masalasi ilgari surilgan. 
Beruniy o‗gitlaridan: 
Har bir yangi narsada lazzat bor.
 
Ne‘matning qadri u yo‗qolgandagina bilinadi. 
Bugunning  chorasini  ko‗rib,  ertaga  ehtiyoji  qolmagan  kishi 
aqllidir.
 
Asalarilar  ham  o‗z  jinsidan  bo‗laturib  ishlamay,  uyadagi  asalni 
bekorga yeb yotadiganlarini o‗ldirib tashlaydilar.
 
Ikkala da‘vogar rozi bo‗lishibdi-yu, qozi rozi bo‗lmabdi.
 
Tenglik  hukm  surgan  joyda  sotqin,  aldamchi  ehtiroslar,  g‗am-g‗ussa 
bo‗lmaydi.
 
Haddan  ortiq  g‗azab  vahshiylik  keltiradi  va  bevaqt  qilingan  lutf 
obro‗ni ketkazadi.
 


51 
 

Download 4,73 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   31   32   33   34   35   36   37   38   ...   247




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish