O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

10.2.Keynsning multiplikator modelining shakllanishi:  
1940-1960-y. 
 
1940-1950-yillarga 
kelib 
iqtisodchilar 
yuqori 
darajada 
takomillashgan multiplikatorlik modelini ishlab chiqdilar. Bu model o‗z 
ichiga xalqaro ta‘sir doiralarini, davlat hamda individual xarajatlarninng 
turli  xil  ko‗rinishlarini  olgan  holda  kengaytirib  borildi.  Balanslashgan 
byudjet  multiplikatorligi  atamasi  iqtisodiy  atamalarning  asosiy 
qismlaridan  biriga  aylandi  va  har  bir  iqtisodchi  talaba  Keynsning  bu 
modelini  o‗rganib  chiqishiga  to‗g‗ri  keldi.  Lekin  shu  narsa  qiziqarliki, 
keynschilik iqtisodiyotida keltirib o‗tilgan ushbu model hamda monetar 
va  fiskal  siyosat ko‗rinishlari  Keynsning biror-bir  kitobida  uchramaydi. 
Umumiylik nazariyasida monetar va fiskal siyosatni qo‗llash jarayonlari 
keltirib o‗tilmagan. Unday bo‗lsa, nega multiplikatsion model (algebraik 
va geometrik) 1950-yillardagi makroiqtisodiy bahs-munozaralarga sabab 

---

221 
 
bo‗lgan markaziy model sanaladi? Buning asosiy sababi u muqobillikka 
qaraganda  zamonaviy  reallik  tushunchasini  aniq  aks  ettira  oldi.  Ammo 
bu  yerda  boshqa  omillar  ta‘siri  ham  mavjud  edi.  Keynschilik 
iqtisodiyotining  samaradorligi  to‗g‗risidagi  dastlabki  siyosiy  muzokara-
lar  fiskal  siyosatga  qaratilgan  edi  (urush  davridagi  hukumat  byudjeti 
defitsiti  G‗arb  dunyosi  mamlakatlarini  kutilmaganda  Depressiyadan 
chiqarib  yubordi).  Multiplikatsion  model  fiskal  siyosat  oqibatlarini 
o‗zida aks ettirib, keynschilik modeli sifatida nom qozondi. Bu modelni 
birinchi  marta  ishlab  chiqishda  va  uzoq  muddat  davomida  qo‗llashda 
sotsiologik sabablar ham muhim o‗rin egallaganligini taxmin qilishimiz 
mumkin. Haqiqat uchun zaruriylik soha ehtiyojlaridan, asosan talablarga 
rioya  etish  va  jurnal  maqolalarini  chop  ettirish  zaruriyatidan  kelib 
chiqadi.  Multiplikatsion  model  bu  kabi  ehtiyojlarga  to‗g‗ridan  tog‗ri 
mos  tushadi.  AQSh  da  mutiplikatsion  tahlilning  ko‗rinishlari  vujudga 
keldi.  Pol  Samuyelson  va  Alvin  Hansen  (1887-1975)  modelni  asosiy 
keynschilik  modeli  mazmuni  sifatida  ifoda  etdi.  Samuyelsonning 
qo‗llanmasida  keltirib  o‗tilgan  model  pedagogikaga ham  mos  tushdi  va 
boshqa  kitoblar  Samuyelson  kitoblaridan  nusxa  ola  boshlashdi  hamda 
tez  orada  multiplikatsion  model  keynschilik  iqtisodiyotida  qo‗llanildi. 
Multiplikatsion  tahlil  o‗rganish  va  o‗rgatish  ancha  oson  bo‗lgan  tahlil 
usullaridan  biri  bo‗lganligi  bois  bir  qancha  pedagogik  ustunlik 
tomonlariga ega. Bu model xuddi mikroiqtisodiyot uchun taklif va talab 
tahlili  zarur  bo‗lganligi  kabi  makroiqtisodiyot  uchun  ham  kerakli 
bo‗lgan  asosiy  analitik  tuzilmalar  bilan  ta‘minlangan  ayrim  sohalarni 
takomilashtirish imkonini yaratadi. 1930-yildagi depressiya holati qaysi 
jamiyat  va  iqtisodchilar  guruhi  bozorni  kuzatib  borishi  kerakligi 
ifodalangan  kontekstga  o‗zgartirish  kiritdi.  Shu  davrlargacha  bo‗lgan 
oraliqda  davlatning  aralashmaslik  siyosatiga  oid  yangi  klassik 
muzokaralar  nafaqat  iqtisodiy  narariyaga  asoslanib  qolmasdan,  balki 
davlat  to‗g‗risidagi  falsafiy  va  siyosiy  qarorlarga  ham  asoslangan  edi. 
1990-yillarda  radikallardan  tashqari  deyarli  barcha  shaxslarning 
umumsiyosiy  yo‗nalishlari  iqtisodiyotda  davlatning  aralashuvini 
cheklashga  qaratilgan  edi.  Ijtimoiy  xavfsizlik  va  ishsizlik  sug‗urtasi 
singari  bugungi  kunda  biz  ishona  oladigan  ko‗plab  davlat  dasturlari 
tamoyillari  dolzarb  tusga  kirdi.  Depressiya  jarayonining  boshlanishi 
bilanoq  unga  bo‗lgan  munosabatlar  o‗zgara  boshladi.  Ko‗plab  shaxslar 
erkin bozor tizimi depressiya jarayoni mobaynida sodir bo‗lgan iqtisodiy 
beqarorlik  tomon  yetaklasa,  muqobil  tanlovlar  qilish  kerakligini  his 
etishgan.  Iqtisodchilar  muqobil  iqtisodiyot  elementlarini  samaraliroq 

---

222 
 
tahlil  etishi  natijasida  ko‗pchilikning  siyosiy  tavsiyalarga  bo‗lgan 
ishonchi so‗nib bordi va yangi klassik nazariyaning kamchilik tomonlari 
haqida  fikr  yurita  bordilar.  Buning  natijasida  iqtisodchi  olimlar  bozor 
iqtisodiyotiga asoslangan yangi klassik qarashlarga zid bo‗lgan ishsizlik 
masalasini hal etishda bir qancha siyosiy rejalar ishlab chiqa boshlashdi. 
1930-yil  boshlariga  kelib  Angliyada  Pigu  va  AQShda  ko‗plab  Chikago 
universiteti  iqtisodchilari  ishsizlikka  qarshi  kurashish  vositasi  sifatida 
ommaviy ish bilan bandlik dasturlarini ishlab chiqdilar.