Kafedrasi rajabov ravshanbek boltabaevich

2-jadval 

MDH davlatlarining joriyoperatsiyalar balansi hisobi

12

 

(YAIMga nisbatan %da) 

 

2011 

2012 

2013 

MDH 

7,5 

4,5 

4,8 

Rossiya 

9,5 

5,9 

5,8 

Rossiyadan tashqari 

1,1 

-0,1 

1,5 

Armaniston 

-1,8 

-6,5 

-6,8 

Azarbayjon 

17,7 

28,8 

39,5 

Belarus 

-4,1 

-6,6 

-7,5 

Gruziya 

-15,9 

-19,7 

-16,6 

Qozog’iston 

-2,2 

-6,6 

-1,7 

Qirg’iziston 

-6,6 

-6,5 

-8,3 

Moldova 

-12,0 

-9,7 

-10,3 

Mongoliya 

7,0 

-0,6 

-17,1 

Tojikiston 

-3,0 

-9,5 

-8,3 

Turkmaniston 

15,3 

16,8 

23,6 

Ukraina 

-1,5 

-4,2 

-7,6 

O‘zbekiston 

18,8 

23,8 

24,6 

                                                           

12

 

www.adb.org

 

sayti malumotlari asosida talaba tomonidan tayyorlandi 

---

40 

 

Jadval ma’lumotlaridan shuni ko‘rishimiz mumkinki, MDH mamlakatalrida 

joriy  operatsiyalar  balansining  saldosi  2011  yilda  YAIMga  nisbatan  4,5  foizni 

tashkil  etgani  holda  2006  yilga  nisbatan  bu  ko‘rsatkich  40  foiz  kamaygan.  2005-

2013  yillar  oralig’ida  MDH  mamlakatlari  joriy  operatsiyalar  balansi  hisobi 

tahminan  uchbaravarga  kamaygan.  Shu  o‘rinda  MDH  mamlakatlari 

tarkibinikuzatadigan  bo‘lsak,  Rossiya,  Azarbayjon,  Turkmaniston  va  O‘zbekiston 

mamlakatlari  joriy  operatsiyalar  balansida  ijobiy  saldoga  ega  ekanligini 

ko‘rishimiz mumkin.  

Yuqoridagilardan  ko‘rinib  turibdiki,  O‘zbekiston  nafaqat  MDH 

mamlakatlari  ichida,  balki  rivojlanayotgan  mamlakatlar  orasida  ham  joriy 

operatsiyalar  balansi  ko‘rsatkichi  bo‘yicha  ijobiy  natijalarga  ega.  Joriy 

operatsiyalar  balnsidagi  ijobiy  qoldiq  O‘zbekistonning  sof  eksporter  ekanligidan 

dalolat  beradi.  Yuqoridagi  tahlil  natijalaridan  ko‘rishimiz  mumkinki,  bugungi 

kunda  mamlakatimiz  xalqaro  moliya  munosabatlaridagi  ishtirokiga  ko‘p 

bo‘lmagan bo‘lsada, o‘zining munosib o‘rnini topgan. 

Jahon  mamlakatlari  globalizatsiyadan  manfaat  ko‘rsa-da,  uning  o‘ziga  xos 

salbiy tomonlari ham mavjud. Ular quyidagilardan iborat: 

1. 

Manfaatlarning 

mamlakatlar 

o‘rtasida 

notekis 

taqsimlanishi. 

Globalizatsiyaning  birinchisalbiy  tomoni,  undan  ko‘riladigan  daromadning 

mamlakatlar o‘rtasida va ichida teng taqsimlanmasligi hisoblanadi. Buni quyidagi 

ma’lumot  yaqqol  tasdiqlaydi:  1980  va  1997  yillar  mobaynida  jahonda  aholi  jon 

boshiga  daromad  oshgan  bo‘lsa,  59  mamlakatda  bu  ko‘rsatkich  pasaydi  va 

daromadlar tabaqalanishuvini oshirib yubordi. Tovarlar va xizmatlar eksporti 46 ta 

mamlakatda  5  foizga  yaqin  yillik  o‘sishga  erishilgan  bo‘lsa,  9  ta  mamlakatda 

mazkur ko‘rsatkich bo‘yicha 1 foizdan kamroq yillik o‘sish qayd etilgan. 

Shunday  holat  bevosita  xorijiy  investitsiyalar  oqimida  ham  kuzatilgan.  90-

yillarda  bevosita  xorijiy  investitsiyalarning  58  foizi  rivojlangan  mamlakatlarga 

yo‘naltirildi.  Rivojlanayotgan  va  o‘tish  iqtisodiyoti  mamlakatlariga  yo‘naltirilgan 

umumiy  investitsiyalarning  85  foizi  faqatgina  20  mamlakatga  joylashtirilgan 

---

41 

 

bo‘lsa, bu yigirmatalikning quyi o‘n oltitasi yuqoridagi to‘rttasiga nisbatan kamroq 

ulushga ega bo‘ldi. 

Portfelli investitsiyalar oqimida bundan-da yomonroq holat ko‘zga tashlandi. 

Bu  investitsiyalarning  93  foizi  atigi  20  mamlakatga  yo‘naltirildi,  bundan  quyi  13 

tasi  7  tasiga  nisbatan  kamroq  investitsiyani  jalb  qilgan.  9  ta  mamlakat  uchun 

mazkur investitsiyalar oqimi salbiy ma’no kasb etgan. 

Axborot  va  aloqa  texnologiyalardan  foydalanishda  ham  nomuvofiqliklar 

ko‘zga tashlanadi. XX asrning so‘nggi o‘n yilligi yakunlarida jahon aholisining 15 

foizini tashkil etuvich industrial mamlakatlardagi internetdan foydalanuvchilar soni 

umumiy  foydalanuvchilarning  88  foizini  tashkil  qilgan.  Dunyo  aholisining  20 

foiziga  Yaqinini  tashkil  qiluvchi  Janubiy  Osiyo  xalqlari  orasida  internetdan 

foydalanuvchilarning 1 foizidan kamrog’ini tashkil etgan. 

2. Mamlakatlar ichida manfaatlarning notekis taqsimlanishi. 

Ko‘plab  mamlakatlarda  daromadlarning  tabaqalanishuvi  oshib  bormoqda. 

Ish va daromadga tahdid oshmoqda, ayniqsa malakasiz ishchilarga ish va daromad 

topish  qiyinlashmoqda,  zero,  bunda  korporativ  restrukturizatsiya  tufayli 

mutaxassislar ham ishsiz qolish xavfi kuzatilmoqda. 

3.  Globalizatsiya  tufayli  xalqlar  madaniyatidagi  o‘ziga  xos  o‘zgarishlar  va 

ularning rivojlangan davlatlarga xizmat qilishi.  

Xalqlar  nafaqat  o‘zlarining  geografik  va  siyosiy  tuzilishiga  qarab,  balki 

madaniyati  va  milliy  xarakterga  ko‘ra  farqlanadi.  Milliy  xarakter  va  madaniyat 

jamiyat qadriyatlari tizimi orqali taraqqiy etib boradi. 

4. Ojizlar ustidan kuchlilarning hukmronlik qilishi.  

Globalizatsiya tufayli turli to‘siqlarga va cheklovlarga barham beriladi va bu 

kuchlilarning ojizlar ustidan hukmronlik qilishiga zamin hozirlaydi. Global dunyo 

borgan sari demokratik dunyo tomon odimlamoqda, deya olmaymiz. Global dunyo 

borgan sari qudratli davlatlar qo‘liga o‘tmoqda. Bunda qolgan davlatlarning ahvoli 

avvalari mustamlaka bo‘lgan davlatlarnikidan yomon bo‘lsa bo‘ladiki, aslo yaxshi 

bo‘lmaydi.  Iqtisodiy  globalizatsiya  ta’sirida  rivojlanayotgan  davlatlarning  kichik 

---

42 

 

kompaniyalari 

boy 

berilmoqda. 

Rivojlangan 

mamlakatlarning 

yirik 

korporatsiyalari hamma narsaga ega bo‘lmoqda. 

Jahon xo‘jaligi aloqalarida globallashuvning harakatlantiruvchi kuchi bo‘lib, 

yuqori  texnologik  mahsulotlar  ishlab  chiqarish  asosida  xalqaro  mehnat 

taqsimotining  guruhlanishi,  xalqaro  transport  infratuzilmasining  rivojlanishi, 

mikroelektronikaning  mislsiz  ravishda  rivojlanishi  xizmat  qilmoqda.  Internetning 

yaratilishi bilan tovar va xizmatlarning xalqaro harakati, ishchi kuchi migratsiyasi, 

kapitalning transmilliy miqyosidagi oqimi, texnologiyalar almashuvi jadal sur’atlar 

bilan  rivojlanmoqda.  Milliy  xo‘jalikda  eksportga  bo‘lgan  qiziqish  kuchayib, 

mamlakatning  makroiqtisodiy  barqarorligi  tashqi  iqtisodiy  omillarga  uzviy 

bog’lanib  qoldi.  Globallashuvning  muhim  ko‘rinishi  sifatida  xalqaro  iqtisodiy 

munosabatlarda  savdo  rejimlarining  erkinlashtirilishi  va    yumshatilishini  o‘sib 

borishi, deb qaralmoqda. Savdo rejimlari dastlab tovar bozorida, so‘ngra xizmatlar, 

kapital  va  qimmatbaho  qog’ozlar  bozorlarida,  va  nihoyat,  ishchi  kuchi  bozorida 

davlatlararo erkin muomalasi ro‘y bermoqda. 

Xo‘jalik  faoliyatining  jahon  miqyosida  kengayishi  va  kuchayishi  tabiiy 

muhit  va  resurslar  holatiga  salbiy  ta’sir  etmoqda.  Natijada,  atrof-muhitni 

himoyalash  va  tabiiy  resurslardan  oqilona  foydalanish  masalalari  jahon 

hamjamiyati  tomonidan  hamkorlikda  hal  etilishi  lozim  bo‘lgan  muammolarga 

aylanib bormoqda. 

Iqtisodiy o‘sish bilan bir qatorda insoniyat uchun muhim omil bo‘lgan ekologiyani 

saqlash,  tabiiy  muvozanatni  ta’minlash  kabi  bir-biriga  teskari  global  masalalarni 

hal  etish  zaruriyati  tug’ilmoqda.  Rivojlanayotgan  mamlakatlardagi  nochorlik, 

ochlik, qashshoqlik, turli kasalliklar, shu jumladan, OITS, uyushgan jinoyatchilik, 

xalqaro terrorchilik (1999 yil 16 fevral O‘zbekistonda, 2001 yil 11 sentyabr AQSH 

da  va  boshqalar),  narkobiznes  kabi  illatlarning  jahon  miqyosida  kuchayib 

borayotganligi  jahon  hamjamiyatining  o‘zaro  hamkorlikda  chora-tadbirlar  ishlab 

chiqish va ularni amalga oshirishga majbur etmoqda. 

---

43 

 

 

Jahon tarqqiyotining bunday sharoitida iqtisodiyot, shu jumladan, valyuta 

va moliya-kredit siyosatini hamkorlikda ishlab chiqish va amalga oshirish muhim 

ahamiyatga ega. 

Shu  nuqtai  nazardan  kelib  chiqib,  jahon  iqtisodiyotini  tartibga  soluvchi 

xalqaro  tashkilot  va  muasassalar,  jumladan,  Birlashgan  Millatlar  Tashkiloti 

(BMT),  BST,  Xalqaro  Valyuta  Fondi  (XVF),  Jahon  banki  guruhi  (JB),  Yevropa 

tiklanish  va  taraqqiyot  banki  (ETTB),  Yevropa  Ittifoqi  (ET),  Xalqaro  Mehnat 

Tashkiloti  (XMT),  Osiyo  taraqqiyot  banki  (OTB)  va  boshqalarning  zimmasiga 

yangi vazifalar yuklamoqda. 

  Ushbu tashkilotlarning talablari va yagona standartlari texnologiya, atrof-

muhitni himoyalash, moliya institutlari faoliyati, buxgalteriya hisobi, audit, milliy 

hisoblar tizimi va boshqa sohalarga keng joriy etilmoqda. Xalqaro yirik tashkilotlar 

yordamida  makroiqtisodiy  siyosatning  bir-biriga  mos  mezonlari  joriy  etilmoqda, 

valyuta  kredit,  soliq,  tashqi  iqtisodiy  siyosat,  bandlik  sohalaridagi  talablarni  bir 

xilligi va yagonaligi tatbiq etilmoqda. 

  O‘tish  davrini  boshdan  kechirayotgan  mamlakatlarning  jahon  bozoriga 

integratsiyalashuvi uzoq muddatli jarayon hisoblanadi. Ba’zi milliy bozorlarning 

ochiq  ba’zilarining  qattiq  tartibga  solinadigan  bo‘lgan  hozirgi  holati  bilan, 

globallashuvning  asosiy  tamoyillaridan  bo‘lgan  erkinlashuv,  bir-biriga 

nomuvofiq bo‘lgan ko‘rinishni hosil qilmoqda. 

  Xalqaro  tovarlar,  xizmatlar  va  kapitallar  almashinuvining  erkinlashish 

an’anasi  kengayayotgan  bir  paytda,  har  bir  davlat  eksport  va  importni  tartibga 

solishning  ma’lum  usullarini  saqlab  qolmoqdalar.  Ularning  asosiy  maqsadi  — 

tarkibiy  qayta  qurish  va  inqiroz  davrining  qiyinchiliklarini  engib  o‘tish,  milliy 

xavfsizlikni  ta’minlash  —  takror  ishlab  chiqarish  uzluksizligini  ta’minlovchi 

(energetika,  transport,  aloqa  va  h.k)  va  mamlakat  mudofaa  qobiliyati  kabi 

strategik sohalarni moliyaviy ta’minlash, savdo sheriklardan munosib imtiyozlar 

olish,  shuningdek  byudjet  tushumlarini  oshirishdan  iborat  bo‘lmoqda.  Amaldagi 

bunday  proteksionizm  fiskal  muammolarni  hal  etishdan  ko‘ra,  ko‘proq  tarkibiy 

siyosat o‘tkazish vositasi hisoblanadi. 

---

44 

 

Har  bir  davlatning  yillar  davomida  shakllangan  o‘z  tarixiy,  iqtisodiy, 

ijtimoiy-madaniy rivojlanish xususiyatlari mavjud bo‘lib, boshqa mamlakatlarning 

tajribalarini  ko‘r-ko‘rona  ko‘chirib  olish,  yoki  xalqaro  tashkilotlar  tomonidan 

tavsiya  etiladigan,  iqtisodiy  rivojlanishning  hamma  uchun  umumiy  retseptlarini 

qo‘llash,  samarasiz  va  iqtisodiy  vaziyatni  izdan  chiqarishi  mumkin. 

Mamlakatimizda  bozor  munosabatlarining  rivojlanishi  bilan  xo‘jalik  yuritishning 

muhim tarkibiy qismi bo‘lgan xalqaro moliya munosabatlarining ahamiyati yanada 

ortmoqda.