manbalarning tuzilishi korxonalarning turlari, xo’jalik tarmoqlari, mulkchilik shakllar va
tadbirkorlik faoliyati sohalari bo’yicha jiddiy farqlanadilar. Mablag’larning har bir manbasi
bo’yicha narxi ham bir xil emas, shuning uchun korxona sarmoyalari “narxi” (qiymati)
odatda o’rtacha arifmetik o’lchash bo’yicha hisoblab chiqiladi.
Asosiy murakkablik mablag’larning aniq manbasi hisobiga olingan sarmoya birligi
qiymatini hisoblashdan iboratdir. Ba’zi bir manbalar uchun sarmoyalar “narxi”ni yetarlicha
aniq belgilash mumkin (masalan,
aktsiyadorlik sarmoyasi, bank krediti, obligatsiya qarzi
narxini). Mablag’larning boshqa manbalari bo’yicha bunday hisoblashlarni bajarish ancha
qiyin (masalan, taqsimlanmagan foyda, kreditorlik qarzdorligi va boshqalar bo’yicha).
Tashqi alomati bo’yicha taqsimlanmagan qaytadan investitsiya qilingan foyda korxonani
moliyalashtirishning tekin manbasi ko’rinadi, ammo unday emas. Taqsimlanmagan foyda
korxona mulk egalari, aktsiyadorlariga tegishlidir. Xuddi ular uni ishlab chiqarishga kiritish
kerakmi, yoki dividendlar to’lashga yo’naltirish kerakligini hal qiladilar. SHunnig uchun
taqsimlanmagan foydani sarmoyaning
elementi deb bilish kerak, unga o’z pullarini kirita
turib, aktsiyadorlar qo’shimcha daromad olishni xohlaydilar. SHuning uchun
taqsimlanmagan foydaning qiymati oddiy aktsiyalarni joylashtirishdan olingan sarmoya
narxiga mos keladi. Moliyalashtirishning ichki manbasini safarbar qilishda taqsimlanmagan
foyda shakli bunday harajatlarda yo’q bo’ladi. Bunda quyidagilarni yozish mumkin:
bu yerda TS
np
– taqsimlanmagan foydaning narxi (qiymati); TS
oa
– oddiy
aktsiyalarning qo’shimcha shaklidagi aktsiyadorlik sarmoyasining jalb qilinishi narxi
(qiymati). Hatto sarmoya “narxi”ning taxminiy miqdorini bilib ham,
investitsion loyihalarni
baholashni qo’shish bilan avans qilingan mablag’lar samaradorligining qiyosiy tahlilini
o’tkazish mumkin.
Sarmoyaning o’rtacha qilingan qiymati (SO’O’Q) sarmoyadorlar o’z kiritmalaridan
kutadigan foydaning eng kichik me’yoridan iboratdir. Amalga oshirish uchun tanlab olingan
loyihalar juda bo’lmaganda SO’O’Q dan kam bo’lmagan rentabellikni ta’minlashlari kerak.
SO’O’Q korxonaga mablag’lar manbalarining har xil turlaridan jalb qilish to’g’ri keladigan
shaxsiy qiymatlar (narxlar)dan o’rtacha o’lchangan miqdor sifatida hisoblanadi ya’ni:
1) oddiy va imtiyozli aktsiyalar (prefaktsiyalar) qiymatidan tashkil topuvchi
aktsiyadorlik sarmoyalari.
2) Obligatsiyali qarzlar.
3) Kreditorlik qarzdorliklari va boshqalar.
SO’O’Q ni hisoblash uchun standart formula quyidagidir:
(6)
bu yerda TS
i
– mablag’larning i – manbasining narxi, U
i
– sarmoyalarning umumiy
xajmidagi mablag’larning i – manbasining salmog’i, birlik ulushi.
SO’O’Q ni belgilashning birinchi bosqichi – moliyaviy resurslarning sanab o’tilgan
turlarining shaxsiy qiymatlarini hisoblashdir. Ikkinchi bosqich –
olingan narxlardan har
birini mablag’lar manbalari umumiy summasidagi resurslar salmog’iga qayta ko’paytirish.
Uchinchi bosqich – olingan natijalarni jamlamoq.
Xatar nuqtai nazaridan SO’O’Q ni kutilgan sarmoyaga foyda me’yorining xatarsiz
qismi sifatida belgilanadi, u odatda federal va subfederal qarzlar obligatsiyalari bo’yicha
daromadlikning o’rtacha me’yoriga teng.
SO’O’Q kontseptsiyasi ko’p qirrali va ko’p sonli hisoblashlar bilan bog’langan.
Kundalik amaliyotda ekspress-tahlil bo’lishi mumkin, unda SO’O’Q deb bank foizining
(mintaqaviy va Rossiya kredit bozoridagi) o’rtacha stavkasi qabul qilinadi. Bunday
yondashish butunlay mantiqiydir, chunki investitsiya kiritish variantini tanlashda foydaning
88
kutilgan me’yori (investitsiyalarning rentabelligi) yuqori bo’lishi kerak, ya’ni
R SP .
SO’O’Q dan loyihalarni amalga oshirishga tanlashdagi investitsion tahlilda foydalaniladi.
1. Loyihalarning sof joriy qiymati (S.J.Q)ni hisoblash maqsadida pul oqimlarini
diskontlashtirish uchun. Agar
SJQ 0, unda loyiha bundan keyingi ko’rib chiqishga
qo’yiladi.
2. Loyihalarning daromadligi ichki me’yori (DIM) bilan solishtirishda.
Agar
DIM SO’O’Q, unda loyiha sarmoyadorlar va
kreditorlar manfaatlarini
qanoatlantrilishini ta’minlovchi sifatida amalga oshirilishi mumkin.
DIM = SO’O’Q
sharoitida korxona ushbu loyihaga befarq qaraydi.
DIM SO’O’Q sharoitida loyihadan voz
kechiladi. SO’O’Q ni hisoblash 7.5. – jadvalda berilgan.
7.5. – jadval
Aktsiyadorlik kompaniyasi bo’yicha SO’O’Q ni hisoblash
Mablag’lar manbalari
Kompaniya uchun
manbaning o’rtacha qiymati,
o’rtacha yillik foiz
Manbaning balans
passividagi salmog’i,
birlikning ulushi
Oddiy
aktsiyalar
28
0,50
Imtiyozli aktsiyalar
15
0,10
Korporativli obligatsiyalar
20
0,05
Banklarning qisqa
muddatli kreditlari
30 0,20
Kreditorlik qarzdorligi
10
0,15
Jami
-
1,0
Jadval ma’lumotlaridan kelib chiqishiga SO’O’Q = 24 % (28x 0,5
+15x0,1+20x0,05+30x 0,2+10x0,15). Markaziy bankning 2001 yildagi hisoblash stavkasi
25 % ni tashkil qilgan. Demak, sarmoyalarni yuqori ko’rsatilgan nisbatlarda jalb qilish
kompaniya uchun foydalidir, chunki
SO’O’Q SP (24% 25%).
SO’O’Qni belgilab investitsion loyihalarni baholashga o’tish mumkin, bunda shuni
nazarda tutish kerakki, investitsiyalarning rentabelligi sarmoyalarning o’rtacha o’lchangan
qiymati (SO’O’Q)dan yuqori bo’lishi kerak.
Do'stlaringiz bilan baham: