551
menga gijgijlagan ayblovchi o‘z boyligini razillik bilan orttirgan... Men
jinoyat qildim va meni adolatli jazoga hukm etishdi, lekin mening ana
shu jinoyatimni hisobga olmaganda, meni jazoga hukm etgan o‘sha
Valeno jamiyatga menga qaraganda yuz chandon ko‘proq zarar keltir-
yapti». «Shunday qilib, – deya xulosa qildi Jyulen ma’yuslik bilan, lekin
dilida hech qanday adovat sezmagan holda, – har qalay mening otam,
o‘zining shunday ochko‘zligiga qaramay, manovi barcha odamlardan
yaxshiroq ekan. U meni hech qachon yaxshi ko‘rmagan edi. Endi bo‘lsa
sabr kosasi to‘lib-toshdi, zero mening sharmandali o‘limim uni isnod-
ga qoldiradi. Men unga qoldirishim mumkin bo‘lgan uch yuz yoki to‘rt
yuz luidor pul yetishmasligidan qo‘rqish, odamlarning ochko‘zlik
deya atalmish yovuzligini bo‘rttirib tasavvur qilishdan xalos etadi va
hayotga ishonch hosil qiladi. Biron-bir yakshanbada tushdan keyin u
bu tillalarini barcha verrerlik hasadgo‘ylarga ko‘rsatadi. Shunday pul
evaziga orangizda o‘g‘lining boshini kundaga qo‘yishiga bajonidil rozi
bo‘lmaydigan bironta odam topilarmikin, deydi uning ma’nodor nigohi.
Bu falsafa, ehtimol, haqiqatga yaqin edi-yu, lekin bunday fal-
safadan kishining o‘lgisi kelardi. Besh kun shu zaylda o‘tdi. Yigit
Matildaga mayin va muloyim muomala qilardi, u qizning rashk o‘tida
qovurilayotganini ko‘rib turardi. Bir kuni kechqurun Jyulen jiddiy
bir tarzda o‘zini-o‘zi o‘ldirish haqida o‘ylay boshladi. Uning qalbi
de Renal xonimning jo‘nab ketishidan hasrat chekaverib, tilka-pora
bo‘lib ketgandi. Endi haqiqiy hayotda ham, xayolotda ham uni hech
nima qiziqtirmay qo‘ygandi. Butunlay harakatsizlik uning sog‘ligiga
yomon ta’sir qila boshladi, uning xarakterida navqiron nemis tala-
basinikidagi kabi qandaydir o‘ta hayajonga moyillik va noustuvorlik
paydo bo‘ldi. U asta-sekin bironta o‘tkir so‘z yordamida insonning
xayoliga kelib qoladigan nomunosib fikrlarni quvib soluvchi mato-
natli g‘ururini yo‘qotib bormoqda edi.
«Men haqiqatni sevardim... Lekin qani u?.. Hammayoqda faqat
riyokorlik yoki, eng kamida, firibgarlik, hatto eng diyonatli, eng ulug‘
odamlar ham bundan mustasno emas, – shunday deya uning lablari
nafrat bilan qiyshaydi. – Yo‘q, inson insonga ishona olmaydi.
Bir xonim bechora yetim-yesirlar uchun xayriya puli to‘play tu-
rib, knyaz palonchi o‘n luidor iona berdi, deya meni ishontirmoqchi
bo‘lgan edi. G‘irt yolg‘on! Bu ham gapmi! Napoleonning Muqaddas
Yelena orolida qilgan ishlari-chi... G‘irt ko‘zbo‘yamachilik, Rim qiroli
foydasiga targ‘ibot.
552
Yo Rabbiy! Hatto shunday inson boshiga tushgan kulfat undan
o‘z burchini ado etmoqni qattiq talab qilgan bir paytda u shunday
qalloblik qilishgacha yetib borgan bo‘lsa, u holda boshqalardan, oddiy
inson zotidan nimani kutmoq kerak?»
«Haqiqat qani? Nahot dinda bo‘lsa... Ha, – deya qo‘shimcha qildi
u cheksiz nafrat bilan achchiq iljayib, – maslonlar, frilerlar, kas-
tanedlar tili bilan aytganda, ehtimol, u haqiqiy xristianlikdadirki,
uning ruhoniylariga xuddi havoriylar kabi haq to‘lanmasligi kerak
emish... Lekin avliyo Pavel o‘z rishvatini olgan: u farmon berish,
voizlik qilish, o‘zi haqida gapirishga majbur etish imkoniyatidan
lazzatlangan...
Ah, qani endi dunyoda haqiqiy din mavjud bo‘lsa... Telba ekanman!
Mening xayolimda ulug‘vor gotik ibodatxona, guldor ulkan oynalar
namoyon bo‘ladi, zaif ruhim ana shu derazalar yonida ibodat qilayot-
gan ruhoniyni ko‘rmoqda... ruhim uni tanigan bo‘lardi, ruhim unga
muhtoj... Lekin buning o‘rniga men qandaydir sochlari silliq taralgan
oliftani ko‘ryapman... U xuddi kavaler de Bovuaziga o‘xshaydi, faqat
chuchmal gaplar aytmaydi xolos.
Lekin Massilyon yoki Fenelonga o‘xshash chinakam ruhoniy pir
bo‘lganida edi. Massilyon Dyubuaga fatvo bergan. Sen-Simon o‘z
memuarlari bilan men uchun Fenelonni badnom qilib qo‘ydi; xullas,
u chinakam ruhoniy bo‘lganida edi... U holda his etish qobiliyatiga
molik qalblar allaqanday birikish imkoniyatiga ega bo‘lur edilar... U
holda biz bu qadar yolg‘iz bo‘lib qolmasdik... O‘sha mehribon pirimiz
bizga Xudo to‘g‘risida so‘zlagan bo‘lur edi. Lekin qaysi xudo to‘g‘risida
so‘zlaydi u, Tavrotdagi qasos o‘tida yonuvchi shafqatsiz zolim, may-
dakash xudo to‘g‘risida emas, balki Volterning mehribon, adolatli va
poyonsiz Xudosi haqida gapiradi u...»
O‘zi yoddan biladigan o‘sha Tavrot haqidagi xotiralar yopirilib
kelib, uning qalbini o‘rtamoqda edi... «lekin poplarimiz uni shu qa-
dar dahshatli tarzda suiiste’mol qilganlaridan so‘ng qanday qilib va
Do'stlaringiz bilan baham: 
