Иқтисодий хулқ-атворнинг психологик ва педагогик асослари ва инсон

1-чизма. Инсонларда иқтисодий танловни ҳаракатга келтириш механизми
32
ПЕДАГОГИК ПСИХОЛОГИЯ / ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ПСИХОЛОГИЯ

---

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 1
иқтисодий танлов тарзида юз бериб, ниҳоятда 
хилма-хил гоҳида эса умуман кутилмаган тарз-
да юз беради. Лекин уларни кузатиш, тажриба, 
таҳлил ёрдамида ўрганиш мумкин.
Инсонларда стимулни вужудга келиб, уни 
одамдаги аниқ мақсадга қаратилган сигналга ай-
ланиши ва уни охир-оқибат иқтисодий танлов, 
саъй-ҳаракатга келтириш механизми сифатида 
тушуниш эса нисбатан қийин.
Китоб муаллифи ва бошқа ҳамфикрлар бун-
да механизм сифатида триада (учлик) – «мотив–
манфаатлар–мақсад»ни асос қилиб олишган. У 
нафақат индивидуал, алоҳида одам иқтисодий 
танлови, саъй-ҳаракатини, балки ижтимоий гуруҳ-
лар ва бутун жамиятнинг ҳам иқтисодий саъй-
ҳаракати, танлови механизмини ифодалайди.
Бизнингча, ана шу учликда тўртинчи бўғин, 
яъни объектив равишда ҳосил бўладиган, инсон 
биологик тузилишининг ўзи юзага келтирадиган 
эҳтиёжлар етишмайди. Чунки барча ҳаракатнинг 
асоси эҳтиёжлардан бошланади ва «эҳтиёжлар – 
мотивация – манфаатлар – мақсад» сифатида на-
моён бўлади. Бу тўртлик (квадро) асосида охир-
оқибат танлов ва истеъмол амалга ошади ва у 
«эҳтиёжлар – мотивация – манфаатлар – мақсад – 
фаолият – натижа – истеъмол» занжири тарзида 
юз беради.
Инсон фаолияти мотивацияга асосланади. 
Мотивация – биологик жиҳатдан инсоннинг 
ирсий ва тўпланган тажрибаси асосида ин-
дивидуал ва гуруҳий равишда эҳтиёжларини 
қондиришга йўналтирилган, ундайдиган туйғу. 
Мотив эса инсонни бирон бир фаолият юритиш-
га йўналтирувчи, ундовчи ички ҳис-туйғу бўлиб, 
у эҳтиёж, хоҳиш, қизиқиш, интилиш бўлиши мум-
кин.
Инсоннинг турли-туман даражадаги ақлий ва 
жисмоний қобилияти, иродаси бир бутун ҳолда 
мотивация билан биргаликда уни ҳаракатга со-
лувчи куч бўлиб намоён бўлади.
Шахснинг хулқ-атвори шаклланиши қатор 
омилларга боғлиқ. Улар:
- шахснинг табиий фазилати, табиатан берил-
ган ўзига хос психологик хусусиятлари;
- шахснинг ўзига хос бошқариш тизими – «мен 
образи»;
- уни ўраб турган атроф-муҳит ва бошқалар.
Шахснинг табиий хислатлари туғилган 
вақтидан бошлаб мавжуд бўлади ва унинг фа-
оллиги, таъсирчанлиги, ўзини намоён қилиши 
ва бошқаларда ифодаланади. Таъсирчанлик 
шахс асаби қўзғалувчанлигининг турли даража-
сида, унинг атроф-оламга бўлган муносабатини 
кўрсатиб берувчи ҳис-туйғуларининг шиддаткор-
лигида намоён бўлади. XX аср 20-йилларининг 
бошларида швейцариялик психолог К.Г.Юнг 
шахснинг психологик хусусиятларини «экстра-
версия» ва «интроверсия» тушунчалари орқали 
таърифлаб беришни таклиф этди.
Экстраверсия (extra – ташқари) инсоннинг 
шундай психологик ҳаракатларини кўрсатиб бе-
радики, бунда у ўзининг қизиқишларини ташқи 
омилга, ташқи объектларига қаратади. Баъзан 
буни ўзининг ички ҳис-туйғулари, қизиқишлари, 
ўзининг шахсий ахамиятини пасайтириш, эъти-
бор бермаслик эвазига ҳам амалга оширади.
Экстравертларга хулқ-атворнинг таъсирчан-
лик, самимийлик, ташаббус кўрсатиш, мулоқотга 
киришиш ва бошқалар билан тезда тил топишиб 
кетиш каби хислатлар хос.
Интроверсия (intro – ички) шахснинг ўз мафа-
атларига, ички оламига, ўз қарашларига диққат-
эътибор қилиши билан ажралиб туради.
Интроверсия – экстраверсиянинг ҳиссий тав-
сифлар билан бирга қўшилиб келиши шахс тем-
пераментларини
1
белгилаб беради.
Темпераментнинг турлари (сангвиник, ме-
ланхолик, флегматик, холерик) милоддан аввал-
ги асрда Гиппократ томонидан жорий қилинган 
бўлиб, уларнинг номлари ҳанузгача сақланиб 
қолинган, лекин мазмуни ўзгарган.
Шахснинг тавсифи инсоннинг ишга, нарсалар-
га, бошқа кишилар ва ўзига муносабатини белги-
лаб берадиган барқарор психологик хусусиятла-
рида акс этади.
Шунингдек, характерга хос хусусиятлар: прин-
ципиаллик – принципсизлик, сахийлик – хасислик, 
меҳнатсеварлик – дангасалик, пухталик – пала-
партишлик ва ҳоказоларда ифодаланади.
Шахснинг табиатан бериладиган хислати би-
лан боғлиқ психологик хусусиятлари орасида 
алоҳида ажралиб турувчи хислати – бу унинг 
қобилиятидир.
Қобилият – шахснинг ўзида билим, мала-
ка, кўникмаларни ҳосил қилиш тезлиги, бирон 
бир фаолият, ишни бажара олиш имконияти, 
лаёқатини ифодалайди. Шахснинг хулқ-атворини 
белгиловчи яна бир жиҳат унинг эҳтиёжларидир.
Эҳтиёжлар манфаатни, манфаат эса мақсадни 
келтириб чиқаради. Инсон мақсадини амалга 
оширишга интилиши мотивация, мотивация эса 
1
Темперамент - лот. Temperamentum - қисмларнинг те-
гишли нисбати, мутаносиблик. Мазкур тушунча психоло-
гия фанида чуқур ўрганилади.
33
ПЕДАГОГИК ПСИХОЛОГИЯ / ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ПСИХОЛОГИЯ

---