QIMMATLI QOG‘OZLAR BOZORI ISHTIROKCHILARI
Xalqaro
moliya
tashkilotlari
Xalqaro
moliya
tashkilotlari
Market meykerlar
Fond birjalari
Jismoniy
shaxslar
Yuridik shaxslar
sanoatni rivojlantirish, inflyatsiyani pasaytirish, iqtisodiy o‘sishning yuqori
sur’atlarini ta’minlash maqsadida investitsiyalar jalb qilishni ta’minlash hisoblanadi
2
.
Ushbu muammoni hal etishning muhim shart-sharoitlari QQBdagi investitsiyalar,
jamg‘armalar, iqtisodiy o‘sish, inflyatsiya, davlat institutlari faoliyati va
monetizatsiya o‘rtasida chambarchas aloqalar mavjudligi hisoblanadi.
Fond bozori mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida, iqtisodiyotga
moliyaviy investitsiyalarni jalb etishda muhim o‘rinni egallaydi. Iqtisodiyotni
erkinlashtirish, investorlar huquq va manfaatlarini ta’minlash, investitsion muxitni
sog‘lomlashtrish qimmatli qog‘ozlar bozorini samarali rivojlanish investitsiyalar
hajmini oshirish imkoniyatini yaratadi.
Qimmatli qog‘ozlar moliyaviy investitsiyalarni iqtisodiyotga jalb etishning
muhim vositalari hisoblanib, iqtisodiyotning xavfsizligi va raqobatbardoshligini
ta’minlaydi.Ulushga egalik qilishni tasdiqlovchi vositalar Aksiyadorlik kapitalini
ko‘paytirish,samarali korporativ boshqaruvda ishtirok etish va belgilangan tartiblarga
muvofiq dividendlar olish imkoniyatini yaratadi.
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida aksiyadorlik jamiyatlari barqaror
taraqqiyotining muhim omillaridan biri ularda asosiy va aylanma aktivlarga
investitsiya qilinadigan kapitallarning optimal tarkibini shakllantirish hisoblanadi.
Ushbu masalaning hozirgi sharoitda keskinlashuvi, birinchidan, ishlab chiqarishni
modernizatsiyalash va innovatsion texnologiyalarni keng joriy etish bilan bog‘liq
yirik va strategik loyihalarni moliyaviy ta’minlash zaruratidan kelib chiqadi.
Qolaversa, jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi ta’sirida moliyaviy resurslar bozoridagi
nobarqaror kon’yunktura yirik investitsion sig‘imga ega bo‘lgan ushbu loyihalarni
moliyaviy ta’minlashda har bir aksiyadorlik jamiyatlari moliyaviy xizmat tizimi
zimmasiga mavjud moliyaviy resurslardan oqilona foydalanish vazifasini
yuklamoqda. Kapitallarning optimal holatini shakllantirish, qarz kapitalining o‘z
mablag‘lariga nisbati bo‘lib, bunda aksiyadorlik jamiyatlari uzoq muddatli
moliyalashtirishni umumiy kapitalning harajatlari yoki kapitallarning o‘rtacha
2
Mirkin Ya.M. Natsionalniy doklad «Riski finansovogo krizisa v Rossii: faktori, ssenarii i politika
protivodeystviya»//Finansovaya akademiya pri pravitelstve RF, 2006. - ss. 47-51.
(
www.mirkin.
ru).
tortilgan qiymatini (WACC - weighted average cost of capital) minimallashtirishga
erishni anlatadi. Kapitallar tarkibi muhim iqtisodiy ko‘rsatkichlardan biri hisoblanadi.
Bir tomondan, qarz kapitali ulushi kamligi, amalda o‘z mablag‘lariga nisbatan
samaradorlik jihatidan arzonroq bo‘lgan moliyalashtirish manbaidan to‘liq
foydalanilmaslikni anglatadi. O‘z navbatida, kapitallarning optimal tarkibi,
aksiyadorlik jamiyatlarida kapital harajatlari yuqoriroq shakllanishi va kelgusida
unga jalb etiladigan investitsiyalar daromadliligiga nisbatan yuqori talablarni vujudga
keltirishini anglatadi.
Birinchidan, jalb qilingan kapitalning yuqori daromadlilik talablari bilan
hayotiylik davrining egri chizig‘i bo‘ylab harakatlanishi investitsiyalar tanlashda
yanada qat’iy va sinchkov bo‘lishini talab etadi. Chunki biznes g‘oyalarning hammasi
ham jalb qilingan kapitalga qo‘yiladigan daromadlilik darajasiga mos kelavermaydi.
Ikkinchidan,
aksiyadorlik
jamiyatlarining
investitsion
imkoniyatlariga
qo‘shimcha cheklovlar belgilanishi sababli u raqobatda yetarli darajada harakatchan
va moslashuvchan bo‘la olmaydi. Kapital harajatlar miqdori yuqoriligi savdo bozori
rivojlanishining o‘zgaruvchan tendensiyalariga tez va asosiysi, samaraliroq faoliyat
olib borishga to‘sqinlik qiladi.
Uchinchidan, asosiy muammo qarz kapitali va o‘z mablag‘larining
mutanosiblik qiymati optimal holatga kelmaydi, korxona va mulk egalari manfaatlari
o‘rtasida nizolar chuqurlasha baradi. U boshqaruv motivatsiyasi o‘zgarishida,
samarasiz moliyalashtirishni amalga oshirish, investitsion qarorlarni qabul qilishda
to‘g‘ri tanlanmagan uslubni, shuningdek, yuqori riskli loyihalarni shakllantirishda
namoyon bo‘lishi mumkin. Nihoyat, jami kapitaldagi qarz mablag‘lari ulushi ortgani
sari uning tarafdori bo‘lgan biznes bo‘yicha kontragentlar, ya’ni korxonaning
aksiyadorlari va sarmoyadorlari tomonidan doimiy kuzatuvda bo‘ladi.
Kapitallarni o‘rtacha tortilgan qiymati (bunda faqat qarz mablag‘lari ko‘zda
tutiladi) – jami kapitalning daromadlilik darajasini belgilovchi biznes qiymatini
baholashning asosiy omillaridan biridir. Tegishli ravishda, bunday o‘rtacha tortilgan
qiymat stavkasi minimal darajaga yetkazish korxonaning samarali qarz olish tizimini
amalga oshirish imkoniyatlarini kengaytiradi va investitsiya siyosatining yanada
moslashuvchanligini oshiradi. Natijada pul mablag‘lari oqimining samarasiz aylanish
tezligini pasaytiradi va mulk egalari foydasi ortishiga olib keladi. Olib borilayotgan
iqtisodiy islohotlar natijasida yangi tarmoq va bozorlar vujudga kelmoqda, katta pul
oqimlari va yuqori o‘sish sur’atlari bilan tavsiflanadigan aksiyadorlik jamiyatlari
shakllanmoqda. Bunday o‘sish sur’atiga ega bo‘lgan aksiyadorlik jamiyatlari
rivojlanishi uchun zaruriy kapital qo‘yilmalarni tashqi moliyalashtirish manbalariga
ehtiyojini kamaytiradi. Biroq, keng jamoatchilik tomonidan olib borilgan tahlillarga
ko‘ra, moliyalashtirish manbalarini to‘g‘ri tanlash, moliyaviy vositalardan to‘g‘ri
foydalanish korxonalarning yanada barqaror faoliyat olib brishini ta’minlaydi.
Kapitallarning optimal tarkibini aniqlashda miqdoriy baholash usullarining uch
guruhi mavjud. Moliyaviy natijalar tahlili bilan bog‘liq jarayon birinchi guruh usuli
bo‘lib hisoblanadi. Bunda asosiy e’tibor foydaga qaratiladi va taxminiy
ma’lumotlarni beradi.
Aksiyadorlik jamiyatini tahlil qilishning moliyaviy modeli ikkinchi guruh
usulida asoslanadi. Bu usul jamiyatning investitsion riski bilan bog‘liq
ko‘rsatkichlardan foydalanishni taqozo etadi.
Uchinchi guruhdagi usullar ham tahlil qilishning moliyaviy modeliga
asoslanadi, ammo, ikkinchi guruh usullaridan farqli ravishda, modellashtirishni
taqozo etadi, natijada murakkabroq jarayonni o‘z ichiga oladi. Birinchi guruhdagi
usullardan biri, operatsion foyda usuli bo‘lib, kapitallar tarkibida ehtimoliy qarz
ulushini
aniqlashga
yo‘naltiriladi.
Mazkur
usul
korxona
foydasining
o‘zgaruvchanligini tahlil qilish asosida korxonani bankrot bo‘lish ehtimolini
aniqlashga yo‘naltiriladi.
Mazkur usul kapitallar tarkibi muammolarini aniqlashni soddalashtiradigan
taxminlardir. Birinchidan, kelgusidagi foydani taqsimlash va ikkinchidan, moliyaviy
dastak darajasidan mustaqilligi haqidagi shart-sharoitlar bilan bog‘liqdir. Har ikki
taxmin ham muhim, chunki moliyaviy dastakning yuqoriligi aksiyadorlik
jamiyatining sof foydasini kamaytiradigan vaziyatlarni istisno qilmaydi. Demak,
moliyalashtirish manbalari kapitallar tarkibida qarz kapitalini oshirish mohiyatan
mulkdorlarning daromadlarini oshirishga yo‘naltirilgan vazifani hal etish nuqtai
nazaridan teskari ma’noga ega bo‘lib qoladi. Operatsion foyda normal taqsimlangan
va kapitallar tarkibiga bog‘liq emas, ya’ni korxonaning biznes rejasidan kelib
chiqadigan tashqi omillar: texnologiya, resurslardan foydalanish samaradorligi,
marketing, bozor kon’yunkturasi va h.k. bilan belgilanadi. Shunda qarz miqdoriga
qarab, bankrotlik ro‘y berish ehtimolini tavsiflash imkonini beruvchi statistik
ko‘rsatkich hosil qilish mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |