£ з б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и о л и й в а

4. Xorazm va Buxoroda demokratik harakatlarning o‘sib borishi. Xiva 

xonligi va Buxoro amirligining emirilishi

 

Ma’lumki,  Rossiyada  1917  yilda  yuz  bergan  fevral  inqilobiy  o’zgarishi 

chorizmning yarim mustamlaka o’lkalari hisoblangan Xiva xonligi va Buxoro amirligida 

ham  aks-sado  bermay  qolmadi.  Avvalo,  bu  tobe  davlatlarning  Rossiya  ta’siridan  xalos 

bo’lishga  intilishi  ko’zga  tashlansa,  ikkinchi  tomondan,  mahalliy  xalqning  demokratik 

erkinliklar va huquqlarga ega bo’lish sari harakatlari faollashdi.

 

Jumladan,  Xorazmda  Yosh  xivaliklar  harakati  xonlikdagi  siyosiy  vaziyatni 

o’zgartirish  va  bir  qator  demokratik  o’zgarishlarni  yuzaga  chiqarishga  otlandilar.  Yosh 

xivaliklar  etakchilari  ishlab  chiqqan  manifestda  konstitutsion  monarxiya  tuzish,  xonning 

vakolatlarini  cheklash,  iqtisodiyot,  ta’lim  va  madaniy  xayot  jabhalarini  isloh  qilish 

talablari  ilgari  surilgandi.  Xivada  ijtimoiy-siyosiy  vaziyat  keskin  tus  olayotganidan 

cho’chigan  Isfandiyorxon  1917  yil  5  aprel  kuni  manifestni  imzolashga  majbur  bo’ldi. 

Manifest  talablariga  ko’ra  xonlikda  konstitutsion  monarxiya  tuzumi  o’rnatildi.  Ayni 

paytda  tarkibi  30-50  kishidan  iborat  ruhoniylar  va  savdo-sanoat  ahli  vakillaridan 

saylangan Majlis va Nozirlar Kengashi tuziladi. Ular xalq vakilligi boshqaruvi organlari 

sifatida xon hokimiyati vakolatlarini ma’lum darajada chekladi. Manifestga muvofiq yosh 

xivaliklarning  taniqli  rahbari  Bobooxun  Salimov  Majlis  raisi,  Matmurodov  esa  Nozirlar 

Kengashi  raisi  etib  saylandilar.  Xon  xazinasi  va  uni  tasarruf  qilish  ustidan  nazorat 

o’rnatildi.  Xon  temir  yo’llar  qurish,  pochta-telegraf  o’rnatish,  yangi  jadid  maktablari 

ochish to’g’risida va’dalar berdi. Biroq Xiva xoni va uning atrofidagi mutaassib kuchlar 

bu  demokratik  o’zgarishlarni  yo’qqa  chiqarish,  eski  tartiblarni  qayta  tiklash  payida 

bo’ldilar.

 

1917  yil  iyuniga  kelib  Isfandiyorxon  Rossiya  Muvaqqat  hukumatining  Xivadagi 

vakili,  general  Mirbadalov  yordamiga  tayanib,  Matmurodov  boshliq  Yosh  xivaliklar 

rahbarlarini qamoqqa oladi. Bu partiyaning faoliyati qonundan tashqari deb e’lon qilinadi. 

Yosh  xivaliklarning  ko’plari  qo’lga  olinib  jazolanadi.  Qolganlari  xonlik  hududini  tark 

etadilar.