Adabiyoti universiteti

partiya yulidan 

OG

‘

IB

,

 

yot unsurlar ta’siriga tushib kolgan odam. S. Anorboev, 

Oq soy. 

  6. Biror tomonga yo‘nalmoq, qaramoq (ko‘z haqida). Xoji xola, To‘raxonning 

xayolchan ko‘zlariga qarab olib, javob kutdi. Juvon ko‘zlari sekin yerga og‘du: 

«Roziman».  M.  Ismoiliy,  Farg‘ona  t.  o.  Ra’noning  yerga  qaragan  ko‘zi 

sekingina Anvarga ko‘tarilib, yana yerga og‘di. A. Qodiriy, Mehrobdan chayon. 

  7. Eng yuqori nuqtadan, zenitdan  o‘tmoq (Quyosh, Oy va  yulduzlar haqida). 

Quyosh kunbotarga og‘ib, soyalar cho‘zilib qolgan bo‘lsa ham, tepalar hamon 

oftob selida jimirlab yotardi. M. Mansurov, Yombi. Ufqqa oqqan quyosh ko‘kni 

tutgan  tutun  orasidan  guyo  qora  shisha  orqali  ko‘ringanga  o‘xshaydi.  Oybek, 

Quyosh qoraymas. 

Ma’lum  bir  muddatdan,  paytdan  o‘tmoq,  oshmoq.  Vaqt  yarim  kechadan 

oqqan edi. M. Muxamedov, Qahramon izidan.  

Kun  asrdan  og‘ib,  shomga  yaqin  qolgan,  shuning  uchun  guzardagi 

do‘konlardan ochig‘i uch-to‘rtta edi.  A. Qodiriy, O‘tkan kunlar. 

2. Ko‘chma. Biror tomonga o‘tmoq, unga moyil bo‘lmoq yoki yon bosmoq. Biron 

---

71 

 

e’tiborliroq  odam  zakon  [qonun]  suqib  qolsa,  darrov  o‘sha  tomonga 

OG

‘

IB 

ketishardi.  J.  Abdullaxonov,  Xonadon.  Bu  zamonda  kimning  jin  chaqasi  ko‘p 

bo‘lsa, odamlar o‘shanga og‘adi. Oybek, Tanlangan asarlar.  

2)  ayn.  Esi  og‘moq. 

 

1.  Esi  (yoki  xushi)  og‘moq

 

yoki  esidan  (yoki  xushidan) 

og‘moq 

1)  es-xushini  yo‘qotib  qo‘ymoq,  mahliyo  bo‘lib  qolmoq.  Men,  esim  og‘ib,  uning 

og‘ziga  tikilganimcha,  qimirlamay  o‘tirib  qoldim.  Oydin,  Sadag‘ang  bo‘lay, 

komandir. 

Demak,  berilgan  misollardan  ayon  bo‘lmoqdaki,  og‘moq  fe’li  asosan  bir 

tekis  yo‘nalishdagi  harakatning  o‘z  chizig‘idan  chiqishi  holatini  ifodalashda 

qo‘llaniladi.  Shuningdek,  bu  so‘zning  joyga  nisbatan  qo‘llanganini  kuzatar 

ekanmiz, asosan, yuqoridan pastga harakat qilayotgan jismning qiyshayib ketishini 

bildiradi.  Asarda  esa  aksincha,  ya’ni  ko‘kka  tutun  og‘di  gapida  pastdan  yuqoriga 

ko‘tarilmoq  ma’nosi  ustunlik  qiladi.  Bu  o‘rinda  til  taraqqiyoti  davrida  og‘moq 

fe’lining  semasida  enantosemiya  hodisasi  yuz  berganini  kuzatishimiz  mumkin. 

Enantosemiya bu-bir so‘zning vaqtlar o‘tib o‘zi bildirgan ma’noga nisbatan teskari 

ma;no  anglatishidir.  Basir,  zinhor  kabi  so‘zlarni  biz  bugun  enantosemiyaga 

uchragan  leksema  sifatida  baholaymiz.  Chunki  ular  eski  turkiy  til  davrida 

anglatgan ma’nosini yoq’tib, bugun unga aksincha bo‘lgan ma’noni beradi.   

“Qisasi  Rabg‘uziy”  asarida  uchragan  yana  bir  leksema  bu  “turur”  fe’lidir. 

Bu fe’l qadimgi turkey til, shu jumladan eski turkiy til, ya’ni XI-XV asrlarda eng 

faol qo‘llangan ko‘makchi fe’l hisoblanadi. Ko‘makchi fe’l deyilganda biz bugungi 

grammatika  nuqtayi  nazaridan  baholanadigan  ma’noni  emas,  balki  ism  guruhiga 

mansub  so‘zlarni 

kesim  sifatida  shakllantiradigan  bog‘lamani  nazarda 

tutmoqdamiz.  Turur  leksemasi  shu  holida,  ya’ni  tuslangan  variantda  bugungi 

tilimizdagi  -dir  bog‘lamasi  bajargan  vazifani  bajargan.  Asosan  ot,  sifat  so‘z 

turkumiga mansub so‘zlarga qo‘shilib, ularni kesim sifatida shakllantirishga xizmat 

qilgan. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida esa bu so‘zning quyidag ma’nolari mavjud: