Mexanik hodisalar jismlarning muvozanati oddiy mexanizmlar

VI bobni yakunlash bo‘yicha nazorat savollari

---

VI bob. Tovush hodisalari
172
172
YAKUNIY SUHBAT
Bunda Siz VI bobda o‘rganilgan mavzularning qisqacha xulosalari 
bilan tanishasiz.
Tovush
Muhitda tarqalayotgan tebranishlar. Chastotasi 16 Hz dan 20000 Hz 
oraliqda. Chastotasi 16 Hz dan past tovushlarni infratovush, chastotasi 
20000 Hz dan baland tovushlarni ultratovush deyiladi. 1 Hz = 1/s.
Kamerton
Aniq  bir  chastotali  tovush  chiqaradigan  asbob.    1711-yilda    ingliz  mu-
siqachisi J. Shorom ixtiro qilgan.  U simon ko‘rinishga  ega.
Rezonator
Tebranishlarni kuchaytirib beruvchi quticha.  Musiqa  asboblarida 
 
uning yuzasi yupqa  teri, yog‘och bilan qoplanadi.
Mikrofon
Tovush tebranishlarini, elektr tebranishlariga aylantirib beruvchi asbob. 
Ikki so‘zdan: mikros  –  kichik va  phone  –  tovush  so‘zlaridan  olingan.
Tovushning 
tarqalish 
tezligi
Tovush tarqalishi uchun muhit zarur.  Gazlarda  tarqalish tezligi 0°C  
da  200–350 m/s, suyuqliklarda 1100–2000 m/s, qattiq jismlarda 3000–
6500 m/s oralig‘ida  bo‘ladi.
Tovush 
qattiqligi
Tovushning  birlik    yuzaga    to‘g‘ri  kelgan  energiyasi  bilan  belgila-
nadigan kattalik. Chastotasiga ham bog‘liq. Birligi detsibel (dB). 
Tovush baland ligining yuqori og‘riq sezish bo‘sag‘asi 130 dB ga  teng.
Tovush balan-
dligi
Tovush  chastotasi  bilan  belgilanadi.  Erkak  kishilar  gapirganda    uning 
tovushida 100 dan 7000 Hz gacha, ayollarnikida 200 dan 9000 Hz 
gacha  tebranishlar bo‘ladi.
Tovush tembri Tovushdagi  obertonlar  soni  va    obertonlar  kuchi  hamda    tovush 
balandligi bilan belgilanadigan kattalik. Tovush tarkibidagi eng 
kichik chastota  ν
0
 ni asosiy ton deyiladi.  2ν
0
, 3ν
0
  va    h.k.  chastotali 
tebranishlarni obertonlar deyiladi.
Aks-sado
Tovushning tarqalishida uchragan to‘siqdan qaytib kelishiga aytiladi.  
To‘siqlar joylashishi tovush manbaidan uzoqligiga  qarab, aks-sado 
ko‘p marta  takrorla nishi mumkin.
Exolot
Dengiz  va  okeanlar  chuqurligini  tovush  aks-sadosidan  foydalanib 
o‘lchay digan  asbob.
Tovush yutish 
koeffi tsienti
Materiallarga  yutilgan tovush energiyasining tushgan tovush ener-
giyasiga  nisbati.
Me’morchilik 
akustikasi
Binolarning akustik kattaliklarini o‘lchash, ularda tovush tarqalish 
xususiyatlarini o‘rganish va  tegishli tavsiyalar ishlab chiqish bilan 
shug‘ul lanadigan fan sohasi.

---

173
MUNDARIJA
Kirish .............................................................................................................................................................3
1-mavzu. Fizika nimani o‘rganadi? Fizik hodisalar ....................................................................................3
2-mavzu. Fizika taraqqiyoti tarixidan ma’lumotlar ....................................................................................6
3-mavzu. Jamiyat rivojlanishida fi zikaning ahamiyati. O‘zbekistonda fi zika taraqqiyoti ........................8
4-mavzu. Fizik kattaliklar va ularni o‘lchash............................................................................................10