Dinlari tarixi

MARKAZIY OSIYOGA YAHUDIYLIK DININING  
KIRIB KELISHI VA RIVOJLANISHI
Miloddan avvalgi VIII asrlarda ba’zi yahudiylar Is-
roilni tark etib, Misr, Eron kabi o‘lkalardan boshpana 
topdilar. Markaziy Osiyoga yahudiylar So‘g‘diyona 
davlati davrida, ya’ni miloddan avvalgi II asrda ki-
rib kelganlar. Ular Eron orqali Marvga kelib, u yerdan 
Buxoro, Samarqand, Shahrisabz va boshqa shaharlarga 
tarqaldilar. 
Tadqiqotchilar ularning bu yerga ko‘chib kelib, joy-
lashishlarini «Buyuk Ipak yo‘li» faoliyati bilan bog‘lay-
dilar. Yahudiylarning bo‘yoqchilik bo‘yicha mutaxassis 
bo‘lganlari ularning xomashyo manbalariga yaqinroq 
mintaqalarga o‘rnashishlariga sabab bo‘lgan.
Tanax birlamchi manba bo‘lib, u Tavrot (Tora), 
Payg‘ambarlar (Neviim) va Kitoblar (Xetuvim) deb ata­
luvchi uch bo‘limdan iborat.
Talmud (ibroniycha — «o‘r ga nish») Tavrotning shar­
hi sifatida e’tirof eti la di.
Isroilliklar Misrda.
Buyuk Ipak yo‘li.

---

23
Markaziy  Osiyoda  milodiy  IX–X  asrlarda  yahudiy 
jamoalari ko‘p sonli va erkin bo‘lganlar. Ulardan faqat 
urushga yaroqli bo‘lgan erkaklargina jizya solig‘ini 
to‘laganlar. Yig‘ilgan soliqlarning faqat yarmi davlat xa-
zinasiga topshirilgan, qolgan qismi esa jamoa boshlig‘i 
ixtiyorida qolgan. 
Yahudiylarning Markaziy Osiyoda yashaganliklari-
ga guvohlik beruvchi arxeologik topilmalar ilk bor 
tadqiqotchi tomonidan 1954-yili Turkmanistonning 
Marv va Bayramali shaharlaridan topilgan. Bular 
qadim gi sinagoga qoldiqlari, yahudiy yozuvida yozilgan 
sopol buyumlardir. Topilmalar Yunon-Baqtriya va Par-
fiya davlatlari hukmronlik qilgan miloddan avvalgi II – 
milodiy I asrlarga tegishli bo‘lgan.
IX–X  asrlarda  Markaziy  Osiyoda  karaimlar  deb 
atala digan yahudiy sektasi paydo bo‘ladi. Bu oqim ta-
rafdorlari faqat Torani (Tavrotni) tan olar, Talmudni esa 
inkor qilar edilar. Ular mahalliy yahudiylarni kashrut 
(ruxsat etilgan ovqatlarnigina ye 
yish) qoidasini bu-
zish, yerli aholi bilan aralashib ketish va yahudiy dinini 
bid’atlar bilan buzishda ayblay boshladilar. 
Toshkentdagi Ash­
kenazi sinagogasi 
(1930­yilda yopil­
gan, 1966­yilda 
yer qimirlaganda 
buzilib ketgan).
Karaimlar milliy 
kiyimi.

---

24
XIII asr boshiga kelib qadimgi yahudiy jamoala-
ri ham inqirozga uchradi. Saqlanib qolgan kam son-
li  yahudiylar  Buxoro  va  uning  atroflarida  yashaganlar. 
Mo‘g‘ullar davrida esa Xorazmda yahudiylarning bir 
shaharda 100 uydan oshiq bo‘lishlari taqiqlangan edi.
Amir Temur va temuriylar davrida Movaroun-
nahr minta qasiga Erondan ko‘pgina yahudiy jamoala-
ri ko‘chi rib keltirilgan. Ularning bir qismi Buxoroda 
yashagan. XVIII asrning boshlarida yahudiylar Eron, 
Afg‘oniston, Xiva, Qo‘qon va Buxoro jamoalariga 
bo‘linib ketdi. 
XIX asrning ikkinchi yarmida Markaziy Osiyo yahu-
diylari Buxoro amirligi hududlarida yashaganliklari tu-
fayli «Buxoro yahudiylari» nomi bilan tanilgan bo‘lsa-
lar-da, ularning asosiy qismi Samarqandda yashagan.
XIX asrga kelib yahudiylar Markaziy Osiyoning 
Qarshi, Marv, Xatirchi, Shahrisabz, Kattaqo‘rg‘on, Kar-
mana, Marg‘ilon, Dushanba shaharlarida bir mavzega 
jam bo‘lib umr kechirganlar. 
1932-yilda Samarqandda yahudiylar teatri tashkil 
qilingan. 1940-yilgacha Markaziy Osiyoda yahudiylar-
ning ivrit tilidagi maktablari, davriy va maxsus nashrlari 
mavjud bo‘lgan. 
Sovetlar davrining keyingi yillarida yahudiy tilida 
o‘qitish va madaniy faoliyat yuritish to‘xtatilgan. Lekin 
yahudiylik yagona millatga xos din bo‘lganligi sabab-
Yahudiy maktabi.   
(Samarqand,  
XX asrning  
boshlari)