Менежмент асослари

5 Мавзу: Корхонанинг асосий фондлари ва ишлаб чиқариш қувватлари. 
5.1 Асосий фондлар ва уларнинг корхона фаолиятидаги ўрни. 
5.2 Асосий фондларнинг турлари, таркиби ва кўрсаткичлари. 
5.3 Корхонанинг ишлаб чиқариш қуввати ва уни ҳисоблаш усуллари. 
5.1 Асосий фондалар ва уларнинг корхона фаолиятидаги ўрни 
Корхоналарнинг асосий белгиси уларнинг ўзларига тегишли мулкнинг 
мавжудлигидир. Айнан шу нарса корхоналарнинг моддий- техник 
имкониятларини белгилаб беради ҳамда уларнинг иқтисодий эркинлиги ва 
келажагини таминлайди. Муайян мулкдан фойдаланмасдан ҳеч бир корхона 
ўзининг хўжалик фаолиятини амалга ошира олмайди.
Корхоналар эгалик қиладиган мулк кўчмас ва кўчириб бўладиган 
мулкларга ажралади.

---

51 
Кўчмас мулкка ер участкалари, ер ости бойликлари, махсус сув 
объектлари ва умуман ер билан боғлиқ бўлган бузилмас нарсалар, шу жумладан 
ўрмонлар, кўп йиллик дарахтлар, иншоотлар, бинолар киради. 
Кўчириб бўладиган мулкка кўчмас мулкка кирмайдиган нарсалар ҳамда 
пул маблағлари ва қимматли қоғозлар киради. 
Корхона мулкини айланма активлар ва узоқ муддатли активларга ҳам 
ажратиш мумкин. Бунда корхона мулкининг нафақат ижтимоий кўриниши 
балки ишлаб чиқариш жараѐнидаги роли, аҳамияти ва корхона иқтисодиѐтига 
таьсири ҳам ҳисобга олинади. 
Узоқ муддатли активлар йирик ва ўрта корхоналар мулкининг 65-85% 
ини ташкил қилади. Унинг тузилиши 6.1.1-чизмада келтирилган. 
5.1.1-чизма. 
Узоқ муддатли активларнинг тузилиши 
Узоқ муддатли активлар 
Асосий 
фондлар 
Номоддий 
активлар 
Капитал 
қўйилмалар 
Узоқ 
муддатли 
молиявий 
қўйилмалар 
Узоқ муддатли активлар корхона хўжалик фаолиятида узоқ муддат 
мобайнида қатнашади. Бу амортизация жараѐнининг давомийлиги ва айланма 
тезлигининг секинлиги билан боғлиқ. Шунинг учун улар узоқ муддатли ѐки 
секин айланадиган активлар деб аталади. Шунингдек, улар иммобилизация 
фондлари ҳам деб аталади. 
Корхоналарда узоқ муддатли активларнинг тузилиши ва таркиби бир-
биридан жиддий фарқ қилади. Бироқ, барча корхоналар узоқ муддатли 
активлари таркибида асосий фондлар салмоқли ҳиссани ташкил этади. 
Асосий фондлар - бу моддий (ашѐвий) бойлик бўлиб, ўзининг табиий 
кўриниши, узоқ вақт мобайнида ўзгартирмайди ҳамда қийматини ишлаб 
чиқарилаѐтган маҳсулот қийматига қисмлаб ўтказади. 
Асосий ишлаб чиқариш фондлари умумий ишлаб чиқаришнинг моддий-
техника базаси ҳисобланади. Корхонанинг ишлаб чиқариш қуввати, меҳнатнинг 
қуролланганлик даражаси асосий ишлаб чиқариш фондларининг ҳажмига 
боғлиқ. Асосий фондларнинг ва меҳнатнинг қуролланганлик даражасининг 

---

52 
ошиши меҳнатга ижодий характер бағишлайди ва жамоанинг маданий – техник 
даражасини оширади. 
Иқтисодиѐтнинг эркинлаштирилиши шароитида асосий фондлар ишлаб 
чиқариш самарадорлигини оширувчи, иқтисодий ўсишни таьминловчи барча 
омиллар ичида асосий ўринни эгалайди. 
Асосий фондлар жамият моддий ресурсларининг асосий қисмини ташкил 
этади. Уларнинг 65% дан кўпроғи асосий ишлаб чиқариш фондларига тўғри 
келади.