A soliyev, R. Mahamadaliyev iqtisodiy va ijtimoiy geografiya asoslari

Savol va topshiriqlar
1. Tabiiy sharoit va tabiiy resurslar orasida qanday farq bor?
2. Geoximiya fani nimalarni o' rganadi?
3.  Tabiiy  resurslarning  hududiy  birikmalarining  ahamiyatini  tushuntirib
bering.
4. Yoqilg'i balansidaqanday o'zgarishlar sodir bo'lmoqda?
5. Neft, gaz va ko'mir konlarining geografiyasi qanday?
84
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

6.  Mineral  resurslar  va  ularning  turlari  jahon  mamlakatlari  bo'yicha 
qanday tarqalgan?
7.  Nima  uchun  o'ta  rivojlangan  Yaponiya  mamlakati  mazkur  mavzuda 
umuman tilga olinmadi?, ■
  : .;,r/
8. Kontur kartaga dunyod^gi eng yir;ik  konlarini tushiring.
9.  O'zbekiston  Re§publikasi, qanday'  tabiiy  resurslarga  boy,  va  ulardan 
foydalanishdagi  muammolarni  asoslab bering.
DUNYO  AHOLISINING G E pO R A f IVASI 
Reja
J,. Aholi haqida umumiy tushuncha. 
.  :  „
2. Dunyo aholisining o'sishi, 
,
3.  Aholining tabiiy harakati  va migratsiyasi.
4. Aholining tarkibi va joylanishi, mehnat resurslari.
5. Shaharlar rivojlanishi  va urbanizatsiya jarayoni.
Aholi  muayyan  bir hududda (yer shari, mamlakat,  viloyat, tuman va 
h.k.)  yashovchi  kishilarning  umumiyligi,  birligidir.  U  muhim  ijtimoiy- 
iqtisodiy  kategoriya  hisoblanadi.  Chunki  aholi jamiyatning  asosiy  ishlab 
chiqarish  kuchi  va  ayni  vaqtda  u  o'zi  yaratgan  moddiy  va  ma'naviy 
boyliklarning  iste'molchisidir.  Binobarin,  ijtimoiy  takror  ishlab  chiqarish 
jarayonining  markazida  aholi  turadi  turli  hududlarni  iqtisodiy  va  ijtimoiy 
geografik  o'rganish  ham  demotsentrik  prinsip  asosida  olib  boriladi. 
Aholining  yana  bir  muhim  funksiyasi-uning  o'z-o'zini  takror  barpo 
qilishidir.
Turli xil  fan va ijtimoiy hayotda aholi  tushunchasi  bilan  bir qatorda 
halq,  millat,  odam,  inson,  haloyiq,  el, jamoa,  ki^hi  kabi  so'zlar  ishlatiladi. 
Bulardan geografiya fani uchun eng muhimi aholidir.
Aholi  bilan  bog'liq  barcha  ma'lumotlarni  demografik  statistika 
beradi.  Bu  borada  xususan  aholi  soni,  jinsi,  millati,  tili,  dini,  yoshi, 
bandligi,  tug'ilishi,  o'limi,  tabiiy  va  migratsion  harakati,  oila  haqidagi 
ma'lumotlar  katta  ahamiyatga  ega.  Shu  va  shunga  o'xshash  ma'lumotlar 
aniqroq  darajada vaqt-vaqti  bilan  (ko'pgina  mamlakatlarda taxminan  har 
10 yilda bir marta) o'tkaziladigan aholi ro'yxati natijalaridan olinadi.
Qolgan  oraliq  yillar  bo'yicha  keltirilgan  ma'lumotlar  esa  biroz 
taxminiy  xarakterga ega bo' ladi.
85
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Yer  shari  aholisi  yildan-yilga  oshib  bormoqda.  U  ayniqsa  o'tgan 
asrning  60-nchi  yillarida tez o'sdi  (bir  yilik  o'rtacha  ko'payish  2,00-2,50 
foizga  yetdi).  Aholi  sonining  bunday,  birdaniga  tez  ko'payishini  maxsus 
adabiyotlarda  "demografik  portlash"  yoki  "demografik  revolyutsiya"  deb 
atashadi.  Buning  negizida  qator  rivojlanayotgan  mamlakatlarda  (asosan 
Afrika 
va  Osiyo  davlatlarida) 
o'lim 
ko'rsatkichlarining 
keskin 
pasaytirilishi  va  tug'ilish  darajasining  nisbatan  yuqori  holatda  saqlanib 
qolishi yotadi.
Hozirgi  davrda  "demografik  portlash"  bosqichi  tarixiy  mazmunga 
ega,  ya'ni  u  o'tdi.  Ana  shu  davr  "fanda  demografik  o'tish  davri"  deb 
nomlangan.
So'nggi  yillarda  dunyo  aholisining  o'rtacha  bir  yillik  ko'payishi 
taxminan  75-85  mln  kishini  yoki  1,2-1,3  foizni  tashkil  etadi.  Boshqacha 
qilib  aytganda,  har  yili  Yer  yuzi  aholisi  deyarli  3  ta  O'zbekiston 
Respublikasi aholisi miqdorida ortib boradi. Biroq, ta'kidlash joizki, o'tgan 
asrda  barchani  tashvishga  solgan  aholining  tez  o'sish  muammosi 
(Mal'tusning reaksion g'oyasi) hozirgi kunda o 'z  keskinligini yo'qotdi.