72
Tushuncha
mazmun va x
ajmga ega: mazmun – bu tushunchaning barcha muxim byelgilari
to’plamidan iborat, xajmi esa – bu tushunchani ko’llash mumkin bo’lgan obyektlar to’plami,
dyemak, mazmun – byelgi, xossalar, xajm- obyektlarni ifodalaydi.
Parallyelogramm tushunchasi mazmuniga kuyidagi byelgilar kiradi: karama-karshi
tomonlar tyeng, karama-karshi burchaklar tyeng, kyesishish nuktasida diagonallari tyeng ikkiga
bo’linadi. Xajmiga esa parallyelogrammlar, romblar, to’gri to’rtburchaklar, kvadratlar kiradi.
Tushunchaning mazmuni va xajmi o’zaro alokada. Mazmun xajmni byelgilaydi, xajm esa
mazmunni to’la aniklaydi. Ular o’zaro tyeskari boglanishda, ya’ni mazmun o’zgarishi bilan xajm
o’zgaradi, lyekin birining kyengayishi ikkinchisininng torayishiga sabab bo’ladi.
Masalan, parallyelogramm tushunchasi mazmunini kyengaytirsak, ya’ni uning diagonallari
o’zaro pyerpyendikulyar byelgisini ko’shimcha kilsak,uning xajmi torayadi va unga fakat romb
va kvadratlar kiradi. Agar mazmunnni kichraytirsak, ya’ni juft-juft karama-karshi tomonlari
parallyelligini olib tashlasak, u xolda uning xajmi kyengayib, unga yana trapyesiyalar xam
kiradi.
Agar ikkkita tushuncha p1 va p2 byerilgan bo’lsa va ularningg xajmlari tyegishlilik
munosabatida bo’lsa, ya’ni p2 tushuncha kattarok xajmga ega bo’lsa, u xolda p2 tushuncha p1
ga nisbatan jinsdosh, p1 esa p2 ga nisbatan turdosh dyeb ataladi. Masalan, romb
parallyelogrammga turdosh tushuncha, aksincha, parallyelogramm rombga jinsdosh tushuncha
xisoblanadi.
Tushuncha mazmunini ochishda uning byelgilari yordamida ta’riflash muxxim axamiyatga
ega. Tushunchaninng ta’rifida xar bir byelgi zaruriy, barchasi esa yetarli bo’lishi zarur. Masalan,
parallyelogramm- ikki juft karama-karshi tomonlari tyeng va parallyel bo’lgan to’rtburchak,
kvadrat – tomonlari tyeng va to’rtta burchagi to’gri bo’lgan parallyelogrammdir kabi ta’riflar
bunga misol bo’la oladi.Umuman olganda, ixtiyoriy tushunchani kyengaytirib nuktali
to’plamlargacha olib borish mumkin Masalan, kvadrat tushunchasining kyengayishini kuzatsak:
kvadrat – romb – parallnlogramm – ko’pburchak – gyeomyetrik shakl – nuktali to’plam.
Tushunchalarni ta’riflashda kuyidagi usullar mavjud:yakin jinsdosh va turdosh orkali
ta’riflash: masalan, kvadrat – tyeng tomonli to’gri to’rtburchak, romb – diagonallari o’zaro
pyerpyendikulyar parallyelogramm, gyenyetik usul – tushunchalarning kyelib chikishini
ko’rsatish orkali: masalan, aylana ta’rifi, bunga misol bo’la oladi. Induktiv ravishda ta’riflash –
ryekkuryent tyengliklar yordami bilan ta’riflash, masalan, arifmyetik progryessiya ta’rifini p-chi
xadi umumiy xadi formulasi orkali byerilishi bunga misoldir.Abstrakt ta’riflashda tushunchaga
xos byelgi va xossalar asosida ta’riflanadi, masalan, natural sonni ekvivalyent chyekli to’plamlar
xaraktyeri sifatida ta’riflanadi.
Tushuncha xajmi uni sinflash uchun imkoniyat yaratadi, masalan, natural son=tub son +
murakkab son + bir, kavarik ko’pburchak = kavarik to’rtburchak + to’rburchak emas.
Matyematik tushunchalarni shakllantirish kuyidagi boskichlarni o’z ichiga oladi:kabul kilish
va syezgi; kabul kilishdan tasavvurga o’tish; tasavvurdan tushunchaga o’tish; tushunchani
shakllantirish; tushunchani o’zlashtirish.
Do'stlaringiz bilan baham: