Zahiriddin muhammad bobur nomidagi andijon davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti

4.2. Yashovchanlik jadvalini tuzish 
Yashovchanlik jadvali o’limning turli yoshdagi guruhlar orasida taqsimlanishi ko’rsatish 
uchun tuziladi. Odatda, yashovchanlik jadvalini tuzish uchun qisqa vaqt ichida tug’ilgan 
individlar guruhi ma’lum vaqt oralig’ida kuzatib boriladi. Bunda individlarning yoshi va o’limi 
nazorat qilib boriladi. Jadvalning 1- grafasida individlar yoshi, aniqrog’i yosh intervali, 2- 
grafada yashab qolgan individlar soni ko’rsatiladi. Qolgan grafalarda ma’lum yoshgacha yashab 
qolgan individlar soni, har bir yosh oralig’idagi solishtirma o’lim va har bir yosh uchun umrning 
o’rtacha uzoqligi ko’rsatiladi (1-jadval). 
Boshlang’ich yosh tadqiqot maqsadiga qarab, shartli ravishda olinishi mumkin. Masalan, 
qushlar o’rganilayotgan bo’lsa, boshlang’ich yosh tuxum qo’yilgan vaqt, yoki qo’shlarning 
tuxumdan chiqqan vaqti, yoki uyadan uchib chiqish vaqti ham olinishi mumkin. Yosh guruhlari 
o’rganilayotgan organizmlar umri uzoqligi va hayot siklining xususiyatlariga bog’lik ravishda 
olinadi. Masalan, odam uchun 5 yillik interval, mayda kemiruvchilar uchun bir necha oy, 
hasharotlar uchun hafta olish mumkin. Ba’zan yoshga ajratishda astronomik vaqt emas, balki 
fiziologik yosh olinishi mumkin (masalan, hasharotlarda tuxum, lichinka, g’umbak va imago
davrlari). 
Yashovchanlik jadvalini tuzish uchun zarur dastlabki ma’lumotlarni amaliyot darslarida 
to’plashning imkoni yo’q. Shu sababli, mazkur uslubiy ko’rsatmaning ilova qismida har bir 
talaba uchun turli populyasiyalarga oid ma’lumotlar alohida variantlar shaklida keltirilgan. 
Talaba shu variantlardan birini tanlab oladi va mustaqil ravishda jadvalni to’ldiradi. Talaba 3-
jadvalni ish daftariga chizadi va ilovadan tanlangan variantdagi ma’lumotlarni jadvalga 
o’tkazadi. Jadvalning qolgan ustunlarini quyida keltirilgan formulalardan foydalanib to’ldiradi. 
Solishtirma o’lim - q
x 
quyidagicha topiladi:
q
x
=
x
x
n
d
Har bir yoshda yashab qolgan individlar hissasi - l
x
quyidagicha topiladi: l
x
=
0
n
n
x
bunda n
o
- boshlang’ich yoshdagi individlar soni.
Kutilayotgan umr uzoqligini topish uchun X va X+1 yosh oralig’ida tirik bo’lgan individlarning 
o’rtacha soni topiladi. Bu L
x
kattalik quyidagicha topiladi:
L
x 
=
2
1


x
x
n
n
Keyin barcha yoshlar uchun L
x
ning summasini topamiz:

L
x
= T
x 
,

---

ya’ni yig’indini T
x
deb belgilab olamiz. So’ngra kutilgan umr uzoqligi - ye
x
ni quyidagicha 
topamiz: 
ye
x
=
x
x
n
T
Olingan natijalar asosida jadval to’ldiriladi va dars yakunida amaliyot o’qituvchisiga ko’rsatiladi.
3-jadval 
Populyasiyada o’limni turli yoshlar bo’yicha taqsimlanishini ifodalovchi yashovchanlik jadvali 
Yoshi
, 
yil 
(haf-
ta), x 
Kuzatish 
paytida 
tirik 
bo’l-gan 
ndivid-lar soni, 
n
x