Zahiriddin muhammad bobur nomidagi andijon davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti

Darsning mazmuni: 
3.1. Hayvon populyasiyasining jins va yosh tuzilmasi haqida nazariy ma’lumotlar 
Hayvonlarda ko’payish xususiyatlariga qarab individlar bitta yoki turli avlodlarga 
tegishli bo’lishi mumkin. Agar populyasiyadagi individlar bir avlodga tegishli bo’lsa, ular 
yosh jihatdan bir biriga yaqin va deyarli bir vaqtda hayot bosqichlarini o’taydi. Bunday

---

populyasiyalarda turli hayot bosqichlari va ko’payishi muddatlari yilning ma’lum
mavsumlariga to’g’ri keladi.
Bir vaqtning o’zida turli avlodlari mavjud bo’ladigan turlarda populyasiya yosh 
tuzilmasi murakkabroq bo’ladi. Masalan, may qo’ng’izi lichinkalari populyasiyasida 4 ta avlod 
individlari majvud bo’ladi. 
Yuksak hayvonlarda ko’p marta ko’payish va yetuk individlarning uzoq vaqt yashashi
natijasida populyasiyaning yosh tuzilmasi yanada murakkabroq bo’ladi. Bunday populyasiyalar 
nisbatan doimiy bo’ladi. Ekspluatasiya qilinadigan tabiiy populyasiyalarning yosh tuzilmasini 
aniqlash juda muhim ahamiyatga ega. Tiklanish imkoniyatlari keng bo’lgan populyasiyalardan 
soniga zarar yetkazmasdan ko’proq foydalanish mumkin. 
Populyasiyalar yosh tuzilmasini taxlil kilish natijasida uning kelgusidagi sonini bashorat 
qilishi mumkin. Bunday tahlil, ayniqsa baliqchilikda keng qo’llaniladi. 
Populyasiyaning jins tuzilmasi deganda populyasiyadagi turli jinsga mansub 
organizmlarning, ya’ni erkak va urg’ochi individlar nisbati tushuniladi. Ko’pchilik turlarda 
individlar jinsi urug’lanish jarayonida jinsiy xromosomalar kombinasiyasi bilan aniqlanadi. Bu 
jarayon zigotalar jinsining teng nisbatini ta’minlaydi. Lekin bunday nisbat umuman populyasiya 
uchun xos deyish to’g’ri emas. Erkak va urg’ochi individlar fiziologiyasi, ekologiyasi va xulq-
atvori bilan bir-biridan farq qiladi. Natijada turli jinsdagi individlarning yashab qolish 
imkoniyatlari turlicha bo’ladi, binobarin, jinslar nisbati ham o’zgarishi mumkin. 
Ba’zi organizmlarda urg’ochi va erkak jinslar o’rtasidagi ekologik va xulq atvori 
jihatidan farq kuchli ifodalangan bo’ladi. Masalan, chivinlarning urg’ochisi qon so’rib oziqlansa, 
erkagi yetuk davrida oziqlanmaydi, yoki ba’zi turlari nektar bilan oziqlanadi. Urg’ochi va erkak 
organizmlar bir-biridan ko’pchilik fiziologik xususiyatlari bilan farq qiladi. Masalan, o’sish 
tezligi, jinsiy yetilish vaqti, ochlikka va harorat o’zgarishiga chidamliligi va hokazo. Albatta, 
populyasiyaning jins strukturasi populyasiyada turli jinslar mavjud bo’lganda mavjud bo’ladi. 
Germofrodit va partonegenetik formalar haqida gapirganda jins strukturasi mavjud emasday 
tuyuladi. Lekin germofrodit organizmlarda ham o’ziga xos jinsiy jarayon kuzatiladi. 
Partenogenetik formalarning kupchilik populyasiyalarida erkak organizmlar uchrab turadi. 
Shuning uchun populyasiyaning jins strukturasi ko’pchilik turlar uchun universal xususiyat 
bo’lib xizmat qiladi. 
Hayvon populyasiyasi yosh tuzilmasini hasharotlarda o’rganish ancha qulay. Hasharotlar 
to’liqsiz va to’liq o’zgarish orqali rivojlanadi. To’liqsiz o’zgarish bilan rivojlanuvchi hasharotlar 
uch rivojlanish davrini (tuxum, lichinka va yetuk) o’tkazadi. Bunday hasharotlarning lichinkalari 
tashqi ko’rinishi bilan yetuk davriga o’xshaydi, ammo ular kichikligi va qanotlarining taraqqiy 
etmaganligi, tana bo’g’imlari miqdorining kamligi va boshqa bir qator belgilari bilan farqlanadi. 
Lichinka katta bo’lgan sari qanot paydo bo’lib, tanasi yiriklashadi, bo’g’imlarining miqdori 
ortib, umumiy gavda ko’rinishi borgan sari yetuk individga o’xshab boradi. To’liqsiz o’zgarish 
bilan rivojlanuvchi hasharotlarga chigirtkalar, qandalalar, suvaraklar va shira bitlari misol 
bo’ladi.