Microsoft Word kasbiy psixologiya \355.\355.\355

500 Fifth Avenue, New York, NY 10110. www.wwnorton.com 
 

---

50 
 
Shartsiz  reflekslar  tug’ma  bo’lib,  hayotning  dastlabki  kunlaridan  va  keyinchalik  hech  qanday 
tajribasiz  (malakasiz)  namoyon  bo’la  boshlaydi.  Masalan,  igna  sanchilganda  qo’lni  tortib  olinishi, 
ovqatning og’iz bo’shlig’ida tushgandagi so’lakning ajralishi.  
Shartsiz  reflekslarning  markazlari  turlichadir  -  shartsiz  reflekslar  yoylarning  tutashuvchi  orqa 
miyadan va bosh miyaning o’sishidan ro’y beradi. Shartli reflekslarning hosil bo’lish sohasi bosh miya 
po’stloqidir.  Shartli  ta'sirlagich  organizmning  hayoti  uchun  muhim  bo’lgan  qandaydir  hodisalarning 
mavjudligi haqida, masalan ovqatning mavjudligi, xavf- xatarning paydo bo’lishi haqida xabar beradi. 
  Shuning  uchun  I.P.Pavlov  bosh  miya  qobig’i  faoliyatini  signal  faoliyati  deb  nomladi. 
I.P.Pavlov  shartli  reflekslar  metodidan  foydalanib,  shuni  aniqladiki,  bosh  miya  katta  yarim  sharlari 
faoliyati  organizmning  ichki  muhitidan  va  tashqi  muhitdan  nerv  tizimiga  kelayotgan  ko’pgina 
ta'sirlovchilarning  analiz  va  sintez jarayonlaridan  iborat  ekan.  Analiz  va  sintez  I.P.Pavlov  tomonidan 
analizatorlar deb nomlangan o’ziga xos nerv tizimlari yordamida amalga oshiriladi. 
Analizatorlar  -  bu  nerv  fiziologik  apparat  bo’lib,  periferiyadagi  nerv  uchidan  (reseptor) 
sezuvchi  nervdan(  o’tkazish  yo’li)  va  miya  qobiqining  tegishli  qo’zg’atuvchini  qabul  qiluvchi 
sohasidan iboratdir. 
I.P.Pavlovning  birinchi  va  ikkinchi  signal  tizimlari  to’g’risidagi  ta'limoti  ilmiy  psixologiya 
uchun katta ahamiyatga egadir. 
  Hayvonlar  uchun  borliq  katta  yarim  sharlaridagi  ta'sirlagichlar  va  ularning  izlari  bilan 
signallashib  ular  organizmning  ko’rish,  eshitish  reseptorlariga  bevosita  kelib  turadi.  Bu  birinchi 
signallar  tizimi  bo’lib,  odam  va  hayvonlarda  umumiydir.  So’zlar  ikkinchi,  maxsus  insoniy  signal 
tizimini tashkil etadi. So’zlar narsa va hodisalardan kelayotgan signallarning o’rnini egallagani uchun 
I.P.Pavlov tomonidan "signallar signali" deb nomlangan. Ikkinchi signal tizimining faoliyati  
birinchi  signal  tizimidan  ajralmagan  holda  bevosita  bog’liq  tarzda  boradi.  Ikkinchi  signallar 
tizimi tafakkur va nutqning fiziologik asosi hisoblanadi.  
Refleksning  klassik  tushunchasi  yordamida  psixik  faoliyat  asoslarini  tushuntirishdagi  muhim 
kamchilik  shundan  iboratki,  refleks  tizimi  inson  psixikasining  idora  etuvchi  va  o’zgartiruvchi  rolini 
tushuntirib bermaydi. I.P.Pavlovning shogirdlari va izdoshlari bu kamchilikni reflektor organik tizimi 
tushunchasini reflektor halqasi tizimi tushunchasiga o’zgartirish yo’li bilan yechishga intildilar. 
 
 
 
 
 
 
 
   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Nerv  tizimining  reflektorlik  faoliyati  borasida  qator  ishlar  amalga  oshirilgan  bo’lib,  ular 
tomonidan turli sxemalar ishlab chiqilgan. Jumladan, Bernshteyn bo’yicha reflektor aylanasi quyidagi 
ko’rinishga ega.  
 
 
 
4