Microsoft Word kasbiy psixologiya \355.\355.\355

26.5. Ko’nikma va malakalarni shakllantirish 
Ko’nikma  va  malakalarni  shakllantirish  bilimlarni  o’zlashtiribgina  qolmay  xilma-xil  ko’nikma 
va malakalarni hosilqiladilar. 
Ko’nikma  –  mashq  qilish  natijasida  yuzaga  kelgan  hatti-harakatlarning  avtomatlashgan  usuli. 
Fiziologik jihatdan ko’nikma bosh miyaning katta yarim sharlari po’stlog’ida hosilbo’lib, vaqtinchalik 
nerv bog’lanishlarining barqaror tizimining funksiyasini ta'minlaydi.  
Dinamik-stereotiplarni  yaratish  sharoitlari  bir  vaqtning  o’zida  avtomatlashgan  akt  bilan 
murakkab  analitik-sintetik  faoliyatni  yuzaga  keltiradi.  Buning  natijasida  nafaqatko’nikmalar,  balki 
malakalar hamyuzaga keladi. 
Malaka - oldinga qo’yilgan maqsad va hatti-harakat sharoitidan kelib chiqadigan muvaffaqiyatli 
harakatlar usulidir. Malakalar hatti-harakatning maqsad va konkret shart-sharoitlariga tegishli bo’lgan 
holda doimo suyanadi. Odam ishni qanchalik yaxshi bilsa, uni shunchalik malakali amalga oshiradi va 
undan foydalanadi. 
Ko’nikma  va  malakalar  hatti-harakat  uslubi  bo’la  turib,  ma'lum  faoliyat  turiga  qarab  ishlab 
chiqarish, o’quv, ijtimoiy, sport, tashkiliy, texnik faoliyat, ilmiy faoliyat, san'at sohasidagi ko’nikmalar 
va boshqalar bo’lishi mumkin. Lekin, barcha faoliyat turlarida qo’llaniladigan ko’nikma va malakalar 

---

319 
 
mavjud:  bular  -  harakat,  sensor,  aqliy  ko’nikma  va  malakalardir.  harakat  ko’nikmalariga  jismoniy 
mehnat, sport va o’quvko’nikmalari (xat yozish, tez o’qish va hokazo) kiradi. 
Sensor  ko’nikma  va  malakalarga  o’lchov,  yorug’lik,  ovoz  va  simvolik  ma'lumotlarni  tez  va 
to’g’ri qabul qilishbilan bog’liq bo’lgan va boshqarish markazlarida takrorlab borishlar kiradi. 
Aqliy  ko’nikma  va  malakalarga-  usullari,  malakalarni  rivojlantirish,  og’zaki  va  yozma  hisob-
kitobni ishlab chiqish, harakatlarga yo’naltirish, kitob bilan ishlash, arxiv materiallarini yig’ish, ilmiy 
tajriba  o’tkazish  va  hokazo.  Ko’nikmalar  mashq  qilish  natijasida  yuzaga  keladi,  ya'ni  bunda  maqsad 
sari yo’naltirilgan (doimiy) qaytarish mustahkamlashga olib keladi va samarali usullar asosida qayta-
qayta qaytarilishi amalga oshiriladi. 
Inson tomonidan egallangan ko’nikma va malakalar  yangi ko’nikmalarni shakllantirishiga ta'sir 
ko’rsatadi.  
Qonuniyatlar: 
1. 
Ko’nikma    hosil    bo’lishining    notekis    jarayoni.    Bu  mashqlarning  egri  grafigida 
namoyon bo’ladi.  
2. 
Ko’nikmalarning  ko’chishi.  Ijobiy  ko’nikmalarning  yangilarini  shakllanishiga    ta'siri  
ko’chish    deyiladi.    Ko’nikmalardagi    salbiyta'sir    esa    interferensiya    deb    ataladi,    bunda    eski  
ko’nikmayangisining shakllanishiga halaqit beradi. 
3. 
Ko’nikmani  progressiv  va    regressiv    -  ko’nikma  uzoqvaqt  miqdorida  xizmat  qilishi 
uchun undan foydalanish lozim. Aks holda deavtomatlashtirish  yuzaga  kelib,  zarur  harakatlar  o’z  
tezligi,  yangiligi,        aniqligi      va      avtomatlashtirilgan      harakatlarni  ta'minlovchi  xususiyatlarini 
yo’qotadi. 
Odatlar  bu  shunday  hatti-harakatlarki,  ular  o’z-o’zidan,  avtomatik  tarzda  yuz  beradi.  Odatlarni 
insonning madaniy va aloqiy xulqida ahamiyati katta. 
Ta'lim boshqariladigan jarayoni bo’lib, bunda har bir bolaning harakati qadamba-qadam nazorat 
qilinadi, o’qituvchihar bir bosqichda o’quvchining bilimlarini malakalarini o’zlashtirish haqidaaxborot 
olib turadi, yangi material avvalgi materialni o’zlashtirishga qarab taqdim etiladi.