qabul qilish uchun asos yaratib beradi.
Soliq solinadigan foyda bilan buxgalteriya uchyoti schyotlarida xosil bo’ladigan
Moliyaviy xisobot shakllari bilan uzviy boglangan va kizikuvchi talabgorlar
Oldingi NIZOMda buxgalteriya uchyoti schyotlarida xosil bo’ladigan balans
foydasi bilan soliqqa tortiladigan foydani ajratishga imkon yo’q edi. Hozirgi davrda
davlat soliq organlari soliqqa tortmaydigan xarajatlar maxsulot tannarxiga
normativlar chegarasida bo’lsa tannarxga kushiladi, lekin xarajat davlat normasidan
Davlat tomonidan ushbu variantni kullanalishi samaralidir, chunki ayrim
sub’ektlarni noratsional xarajatlari tufayli byudjet daromadi kamaishi maqsadga
Korxonalar uchun aksincha. Bozor iqtisodiyoti sharoitida menejerlar korxona
xarajatlari to’g’risida aniq va tulik axborotga ega bo’lishlari kerak; fakatgina shu
201
ma’lumotlar asosida maxsulot sotishdan olingan foydani aniq va to’g’ri xisoblab
bo’ladi.
Korxona tomonidan qilingan barcha xarajatlar daromad bilan koplanishi shart.
Bu nuqtai nazardan kelib chikkan holda, demak xisobot davri uchun korxona uz
faoliyatini natijasini xisoblayotganda barcha xarajatlar xisobga olinishi shart.
Yuqoridagilardan kurinib turibdiki, xo’jalik yurituvchi sub’ektlar va soliq
organlarining manfaatlari bir-biriga zid. Ma’muriy buyrukbozlik tizimida korxona
ma’muriyati xam, soliq idoralari xam davlat bashkaruvi va nazorati organlari edi.
Shuning uchun usha tizimda xam korxona soliq idoralaridan farqli o’z manfaatlariga
ega bo’lsada,butun xo’jalik tizimi bitta, davlat «chuntagi» edi, bu erda korxona
muammolarini echish dalat boshqaruvining yuqori organlari tomonidan bajarilar edi.
Ushbu sharoitda yagona axborot tizimi etarli edi va binoborin buxgalteriya uchyoti
ma’lumotlari va soliqqa tortish uchun ma’lumotlar asosida farq qilinmas edi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxona manfaatlari va davlat manfaatlari
orasidagi ziddiyat printsipial xarakter kasb etadi. Ushbu ziddiyatni echish uchun
korxona buxgalteriya uchyoti uchun axborot yigishni va qayta ishlashni shunday
tizimini yaratadi va ishlatadiki, bu tizim xisobot davri ichida korxona tomonidan
qilingan xarajatlar va olingan daromadlar xaqida o’z vaqtida va aniq axborot olishni
imkonini beradi. Boshqa tomondan, korxona soliq idoralari uchun buxgalteriya
uchyoti ma’lumotlari asosida va soliq kodeksiga muvofik xisobot tayerlaydi. Shu
bilan birga davlat o’z idoralari orkali ushbu soliq to’g’risida xisobotni to’g’riligini
tekshirishga xakli .
Agar soliq konunchiligi, foyda = daromad –xarajat ayniyatiga to’g’ri kelganda
oson bular edi. Lekin davlatning soliq siyosati nafakat soliq to’lovlarini xisoblash va
byudjetga undirishdan iborat. Soliq siyosati rag’batlantiruvchi xarakterga ega
bo’lishi kerak, ya’ni korxonada xo’jalik yuritishni ratsional variantlarini
rag’batlantirib, resurslarni iktisod qilinmaganligini jazolash, ijtimoiy yo’naltirilgan
bo’lishi mumkin, ma’lum yangi territoriyalarni o’zlashtirishni rag’batlantirish va
jazolash .
Xarajatlar tarkibi to’g’risidagi NIZOM O’zbekiston Respublikasida amal
kilayotgan konunchilikka muvofik ishlab chiqilgan. Uni maqsadi maxsulot
tannarxiga kushiladigan xarajatlarni yagona xisoblash variantini ta’minlashdir.
Nizom buxgalteriya uchyoti uchun, xarajatlarni xisoblash va soliqqa tortish
uchun, xarajatlarni xisoblashda bo’ladigan farqlarni xisobga olib ishlab chiqilgan.
Maxsulot tannarxiga va soliq solingunga qadar bo’lgan foydaga kiritiladigan
xarajatlarni aniqlash kuyiidagi turtta savolga javob berishga bog’liq:
1.
Buxgalteriya uchyoti schyotlarida korxona daromadlari va shu
daromadlarini olish uchun qilingan ishlab chiqarish va sotish xarajatlari to’g’risidagi
ma’lumotlarni aniq va tulik shakllantirish.
2.
Mamlakat konunchiligida ko’rsatilgan soliqlar va boshqa majburiy
to’lovlar va yigimlarni to’g’ri xisoblash.
3.
Iqtisodiyotni utish sharoitida baxoni shakllantirish asosini yaratish.
4.
Mamlakat buxgalteriya uchyoti tamoillari bilan buxgalteriya uchyoti va
xisobotining xalqaro andozalari bilan takkoslanishini ta’minlash.
202
Buxgalteriya uchyoti ma’lumotlari asosida boshqaruv qarorlarini qabul qilish
uchun korxona quyidagilarni bilishi shart:
Maxsulotni u yoki bu turini ishlab chiqarilishi va sotilishi qancha foyda
keltiradi;
Maxsulotni u,yoki bu turini ishlab chiqarish qancha turadi;
To’g’ridan to’g’ri ishlab chiqarishda katnashadigan tsex xarajatlarining
xissasi qancha; bu korxonaning aloxida xo’jaliklari rentabilliklarini aniqlashga kerak;
Kelgusi davrda utkazilmasdan, xisobot davrida qoplanadigan boshqaruv,
sotish va boshqa darv xarajatlarni xissasi qancha.
Do'stlaringiz bilan baham: