o‘qlari bo‘ylab joylashtirish orqali tuzilgan shakli hisoblanadi. Ularni o‘zaro
bog‘liqligini xaritada biror belgi (X) yoki miqdoriy ko‘rsatkich bilan qayd qilinadi (4-
195
Emissiya tartibi
og‘irlashishi
X
X
Valyuta kursi
tebranishi
X
X
X
X
X
4-rasm. Risk o‘zaro bog‘liqlik xaritasiga namuna.
Risklar ustuvorligini belgilash. Risk ustuvorligi – bu risk darajalarini oldindan
aniqlab qo‘yilgan riskni qabul qilishning chegaraviy qiymatiga nisbatan taqqoslagan
holda riskni boshqarish ustuvorliklarini aniqlash jarayoni hisoblanadi. Bunda risk
nafaqat moliyaviy holatga salbiy ta’sir yoki ijobiy imkoniyat yaratishi sifatida
ko‘riladi, balki shuningdek sub’ektiv mezon sifatida, ya’ni salomatlikka, hafvsizlikka
yoki firma reputatsiyasiga ham salbiy ham ijobiy ta’sir ko‘rsatish, riskka moyillik
hamda risk sodir bo‘lish tezligi sifatida ham qaraladi.
Risklarni ustuvorligi bo‘yicha tartiblash ikki bosqichda amalga oshiriladi.
Birinchi bosqichda risklar deylik ta’sir kuchini ehtimollikka ko‘paytmasi yoki ta’sir
kuchini moyillikka ko‘paytmasi mezoni bo‘yicha tartiblanadi. Ikkinchi bosqichda
tartiblangan risk ta’sir kuchi, sodir bo‘lish tezligi yoki joriy va kelgusi risk darajalari
orasidagi farqi kabi qo‘shimcha sifatiy omillarni hisobga olgan holda ko‘rib chiqib
qayta tartiblash amalga oshiriladi.
Ierarxiya. Risklarni birlashtirishning eng sodda yo‘li ularni ierarxiyasini tuzish
hisoblanadi. Bunda risklar tashkiliy tuzulma, risk turi, geografik yoki strategik ob’ekt
bo‘yicha ierarxiyasi tuziladi (5.4-rasm).
Risk xaritasi. Odatda xarita ikki o‘lchamli ko‘rinishda bo‘lib, risk ta’sir
ko‘rsatish kuchi va uning ehtimolligi yoki ta’sir kuchi va moyilligi nuqtai nazaridan
tuziladi. Agar to‘laqon qamrab olinsa, uchinchi o‘zgaruvchanni ham, ya’ni riskni
sodir bo‘lish tezligi yoki hisoblashlarning noaniqliklarini kiritish mumkin. Ta’sir
ko‘rsatish shkalasini imkoniyatlar va risklar uchun xaritasi quyidagi rasm
ko‘rinishida bo‘ladi (5.5-rasm).
5-rasm. Risk ierarxiyasiga namuna
Riskka qarshi javob choralar. Riskni baholash natijalari riskka qarshi javob
choralarini ishlab chiqish uchun dastlabki ma’lumot sifatida xizmat qiladi. Bunga
muvofiq javob choralarining shartlari o‘rganiladi (riskni qabul qilish, kamaytirish,
taqsimlash yoki qochish), «xarajat-daromad» tahlili amalga oshiriladi, javob
Корхона бўйича риск иерархияси
Риск тури бўйича риск иерархияси
Корхона
Корхона
А риски
Бозор
Б риски
А риски
Лойиҳа-1
Операцион
В риски
Б риски
Г риски
Ликвидлик
Лойиҳа-2
В риски
Д риски
Кредит
Е риски
Д риски
Корхона бўйича риск иерархияси
Риск тури бўйича риск иерархияси
Корхона
Корхона
А риски
Бозор
Б риски
А риски
Лойиҳа-1
Операцион
В риски
Б риски
Г риски
Ликвидлик
Лойиҳа-2
В риски
Д риски
Кредит
Е риски
Д риски
196
choralarining strategiyasini shakllantiriladi va riskka qarshi javob choralarining
rejasini ishlab chiqiladi.
Umumiy holatda moliyaviy risklarni boshqarishda javob choralari sifatida
riskdan qochish va riskni butunligicha qabul qilish (sug‘urtalash va zaxira qilish
imkoniyati bilan) yoki risklarni paydo bo‘lish va o‘zgarish jarayonida uni aktiv
boshqarishdan birini tanlashdan iborat bo‘ladi.
Riskdan qochish qabul qilib bo‘lmaydigan yuqori darajadagi risklar bilan
bog‘liq harakatlarni rad etishni anglatadi. Riskni qabul qilish vujudga kelgan riskni,
salbiy oqibatlari o‘nglab bo‘lmaydigan yuqotishlarga olib kelmagunga qadar,
faoliyatni amalga oshirishni anglatadi. Riskni boshqarish uning ehtimolliligi va
zarar ko‘lamini dastlabki baxolash asosida riskni pasaytirish yoki oshirish bo‘yicha
faol harakatni nazarda tutadi.
6-rasm. Risk va imkoniyatlar namunaviy xaritasi
Bundan tashqari risk vujudga kelishida yuqotishlar darajasini pasaytirish
choralari quyidagi asosiy usullarga bo‘linadi:
AKTIVLARNI BOZOR QIYMATI BO
‘
YICHA QAYTA BAHOLASH
;
MAJBURIYATLARNI TA
’
MINLASH
–
XUSUSAN MARJA YOKI ZALOG KIRITISH YO
‘
LI
BILAN
;
KUTILAYOTGAN VA KO
‘
ZDA TUTILMAGAN YUQOTISHLARNI QOPLASH UCHUN
MABLAG
‘
LARNI ZAXIRALASH
;
LIMITLASHTIRISH
;
PORTFEL DIVERSIFIKATSIYASI
;
SUG
‘
URTALASH
;
XOSILAVIY INSTRUMENTLAR YORDAMIDA XEDJERLASH
.
Sanab o‘tilgan usullaridan ba’zilarini quyida batafsil ko‘rib chiqamiz.
Bozor qiymati bo‘yicha qayta baholash. Aktivlarni bozor qiymati bo‘yicha
qayta baholash (marking to market – MTM) – bu bozor narxlarini muntazam
tebranish natijasida ochiq pozitsiyalar bo‘yicha foyda va zararni kat’iy belgilash
hisoblanadi, masalan har kunlik (birja bitimlari uchun) yoki uzoq muddatli vaqt
oralig‘ida (birjadan tashqari instrumentlar uchun). Agar kelishayotgan tomonlarni
ikkala tarafi ham simmetrik tarzda foyda va zararni hisobga olishsa, bu bozor qiymati
bo‘yicha ikki tomonlama qayta baholash (two-way MTM) hisoblanadi, va agar
zararlar bir tomonlama hisobga olinsa, bu usulni bozor qiymati bo‘yicha bir
197
tomonlama qayta baholash (one-way MTM) deb nomlash qabul qilingan [3]. Bu usul
riskni joriy holat bo‘yicha bartaraf qilsa-da, istiqbolda risk xavfi mavjud qoladi.
Do'stlaringiz bilan baham: